dolnośląskie

Lokalizacja: Lubiąż, powiat Wołów (51.261475, 16.469177)
Budowa: 1311 - 1715
Styl: gotyk, barok

Opactwo cystersów w Lubiążu należy do najcenniejszych zabytków architektury barokowej w Polsce. Jest przy tym największym klasztorem w Europie Środkowej. Ponadto pełni rolę Mauzoleum Piastów śląskich, których do połowy XIV w. pochowano tu szesnastu.

HISTORIA. Cystersi przybyli do Lubiąża w 1163 r. z Pforty w Turyngii za sprawą księcia Bolesława Wysokiego, który w 1175 r. potwierdził fundację. Pierwotny niezachowany kościół wzniesiono na przełomie XII i XIII w. Była to romańska bazylika z transeptem, krótkim prezbiterium i trójprzęsłowym korpusem. Budowę obecnego kościoła rozpoczęto w końcu XIII w. od wzniesienia prezbiterium z ambitem. W latach 1311-12 dostawiono od północy kaplicę grobową księcia legnicko-brzeskiego Bolesława III Rozrzutnego, zwaną książęcą. W latach 1311-30 wzniesiono obecny transept. Następnie w latach 1330-1350 zbudowano korpus nawowy, do XV w. powiększony o pięć kaplic od północy. Po 1672 r. rozpoczęto barokizację gotyckiego kościoła. Wyburzono ściany działowe kaplic i obejścia, w jego wschodnich narożnikach zbudowano kopuły z latarniami. W drugim etapie na przełomie XVII i XVIII w. przebudowano korpus nawowy, burząc ściany naw bocznych i rozbierając kaplice północne a na ich miejsce budując szersze nawy boczne. Około 1710 r. do północnego ramienia transeptu dostawiono kaplicę loretańską. Ostatni etap prac to wzniesienie do 1715 r. przedsionka i monumentalnej dwuwieżowej fasady, włączonej później w zabudowania klasztorne. Prace przy wystroju kościoła i zabudowań klasztornych prowadzone były aż do wojny prusko-austriackiej o Śląsk w latach 1740-42. W 1810 r. klasztor został zlikwidowany a jego zabudowania przeznaczono na szkołę oraz zakład dla obłąkanych i mieszkania dla pracowników. Od tego momentu rozpoczyna się proces upadku całego założenia. Pod koniec II wojny światowej Niemcy wywieźli i ukryli ruchome wyposażenie kościoła, zaś w 1945 r. żołnierze Armii Czerwonej splądrowali zabudowania klasztorne i krypty pod kościołem.

ARCHITEKTURA. Kościół cystersów jest budowlą gotycką, wzniesioną na rzucie krzyża łacińskiego. Składa się z trójnawowego, sześcioprzęsłowego korpusu bazylikowego, transeptu, którego ramiona nieznacznie występują poza szerokość naw bocznych oraz z trójnawowego i trójprzęsłowego prezbiterium, otoczonego prostokątnym obejściem. Na zewnątrz ściany korpusu opięte są przyporami i przeprute ostrołukowymi oknami, trój- i czterodzielnymi z maswerkami. Prezbiterium, transept i nawę główną nakrywają dachy dwuspadowe z wieżyczką na sygnaturkę nad skrzyżowaniem naw. Nad nawami bocznymi wznoszą się dachy jednospadowe. Od południa do prezbiterium przylega kaplica książęca, która zbudowana jest na planie krzyża o ramionach zamkniętych poligonalnie. Na zewnątrz opięta jest przyporami, nakryta dachami dwuspadowymi z barokową wieżyczką na sygnaturkę z latarnią na skrzyżowaniu kalenic. Od zachodu kościół poprzedza monumentalna fasada wtopiona w zabudowania klasztorne. Jest wysoka, czterokondygnacyjna, trójosiowa, podzielona lizenami przechodzącymi w górnych kondygnacjach w pilastry. Ozdobiona jest bogatą dekoracją rzeźbiarską m.in. w postaci kwiatów, owoców, kłosów zboża, plastrów miodu, muszli i innych. W środkowej części dolnej kondygnacji, mieści się portal ujęty po bokach parami pilastrów i kolumnami dźwigającymi odcinki gzymsu, na których ustawione są rzeźby NMP, Chrystusa (uszkodzona) i św. Jana Chrzciciela. Nad osiami bocznymi czwartej kondygnacji wznoszą się dwukondygnacyjne wieże, nakryte barokowymi hełmami z latarniami. Wewnątrz prezbiterium i nawę nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe, w transepcie sklepienia gwiaździste a obejście i nawy boczne nakrywają późniejsze barokowe sklepienia krzyżowe. W kaplicy książęcej sklepienia krzyżowo-żebrowe. Kopuły we wschodnich narożnikach obejścia pokryte są polichromią wykonaną przez Michaela Willmanna w latach 1690-92.

WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. W ogołoconym wnętrzu zachowały sie tylko zabytki sztuki sepulkralnej. W posadzce prezbiterium znajdują się gotyckie pomniki nagrobne z 1. połowy XIV w., wykonane z piaskowca z brązowymi płaskorzeźbionymi płytami, przedstawiającymi książąt śląskich: Bolesława Wysokiego (zm. 1201), księcia ścinawskiego Przemka (zm. 1289), księcia żagańskiego Konrada Garbatego (zm. 1304). Z kolei nagrobek księcia Bolesława III, zniszczony od wybuchu granatu w 1945 r. został zrekonstruowany i jest eksponowany w Muzeum Narodowym we Wrocławiu. W południowej kaplicy obejścia zachowała się też renesansowa płyta nagrobna opata Matthiasa Rudolfa z Hennersdorfu, wykonana z czerwonego marmuru z płaskorzeźbioną postacią zmarłego. Fragmenty stall i rzeźb ołtarzowych przechowywane są w składnicy muzealnej a obrazy Willmanna znajdują się w kilku kościołach Warszawy.

Rzut poziomy za: Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005

LITERATURA

Architektura gotycka w Polsce, pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich na Śląsku, Poznań 1998
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł