lubelskie
Lokalizacja: Zamość, ul. Kolegiacka 1 (50.716530, 23.250305)
Budowa: 1587-98
Architekt: Bernardo Morando
Styl: manieryzm
Jan Zamoyski, kanclerz i hetman wielki koronny był pomysłodawcą i fundatorem założenia Zamościa jako swojej rodowej siedziby. Realizację swojego pomysłu zlecił włoskiemu architektowi Bernardo Morando, który wykonał plany miasta idealnego opartego o zasady włoskiego renesansu. Morando osobiście nadzorował prace budowlane, będąc równocześnie burmistrzem Zamościa. Zamoyski i Morando stworzyli dzieło wybitne o randze europejskiej, które zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO w 1992 r. Jednym z cenniejszych zabytków starego Zamościa jest kolegiata (dziś katedra), którą uważa się za najlepszy przykład późnorenesansowej architektury sakralnej na ziemiach polskich.
HISTORIA. Kolegiata zbudowana została w latach 1587-98 według projektu Bernardo Morando. W latach 1824-26 została przebudowana na rozkaz księcia Konstantego w związku z przekształceniem Zamościa w twierdzę. Obniżono wtedy dachy nad nawą główną, zmieniono szczyty i górną kondygnację fasady. W latach 1989-91 fasada została zrekonstruowana. W 1992 r. wraz z utworzeniem diecezji zamojsko-lubaczowskiej kolegiata została podniesiona do godności katedry.
ARCHITEKTURA. Manierystyczny kościół, złożony jest z bazylikowego trójnawowego, pięcioprzęsłowego korpusu oraz prostokątnego prezbiterium, zakończonego ośmiobokiem wpisanym w półkole. Do naw bocznych korpusu dostawione są rzędy niepołączonych kaplic. Do prezbiterium od północy przylega kaplica zaś od południa kaplica Zamoyskich. Fasada dwukondygnacjowa, w dolnej kondygnacji szeroka, pięcioosiowa, podzielona pilastrami. Kondygnacja górna ozdobiona jest pilastrami jońskimi i ujęta szerokimi półszczytami z narożnymi obeliskami. Fasadę wieńczy szczyt w formie zdwojonych półszczytów z trójkątnym naczółkiem. Nawa główna nakryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami a ściany rozczłonkowane są pilastrami korynckimi podtrzymującymi wydatny gzyms. Nawa główna otwarta jest półkolistymi arkadami do naw bocznych, a te nakryte są sklepieniami krzyżowymi. Prezbiterium nakrywa kolebka oraz półsferyczno-wieloboczne zamknięcie. Z kolei kaplica Zamoyskich nakryta jest sklepieniem sferycznym.
WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Ołtarz główny pochodzi z 4. ćw. XVIII w., ołtarze w kaplicach z okresu od XVII w. do początku XIX w. W prezbiterium uwagę zwracają duże obrazy przedstawiające sceny z życia w. Tomasza namalowane około 1627 r. przez Tomasza Dolabellę lub jego warsztat. W posadzce kaplicy Zamoyskich znajduje się płyta nagrobna Jana Zamoyskiego (zm. 1605) z około 1618 r., wykonana z czarnego marmuru i ozdobiona panopliami oraz z pieczęcią kanclerską i buławą hetmańską. Obok ustawiony jest nagrobek Tomasza Zamoyskiego (zm. 1889), wykonany z białego marmuru przez Antonio Argentiego w 1891 r. Sklepienie kaplicy zdobi wczesnobarokowa dekoracja wykonana przez Giovanniego Battistę Falconiego około 1635 r. W kryptach pod katedrą spoczywają doczesne szczątki ordynatów Zamoyskich i ich rodzin.
DZWONNICA barokowa wzniesiona w latach 1760-1775 według projektu Jerzego de Kawe. Jest czterokondygnacyjna z bramą w przyziemiu i nakryta baniastym neobarokowym hełmem.
Rzut poziomy za: Sztuka polska. Renesans i manieryzm, Arkady 2010
LITERATURA
Łoziński J., Pomniki sztuce w Polsce, T. 1, Małopolska, Warszawa 1985
Zlat M., Sztuka polska. Renesans i manieryzm, Warszawa 2010
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Lubelszczyzny i Podkarpacia, Arkady 2013
