śląskie
Częstochowa, kościół Wniebowzięcia NMP i Znalezienia Krzyża Świętego, paulinów
Lokalizacja: Częstochowa, ul. o. Augustyna Kordeckiego 2 (50.812519, 19.097675)
Budowa: przed 1463, przebudowa 1690-93
Styl: późny gotyk, późny barok
Klasztor paulinów na Jasnej Górze jest najważniejszym sanktuarium maryjnym w Polsce. Każdego roku przed cudowny wizerunek Matki Bożej Częstochowskiej przybywa kilka milionów pielgrzymów.
HISTORIA. Klasztor paulinów na Jasnej Górze ufundował król Węgier i Polski Ludwik Andegaweński. Fundacja została zrealizowana w 1382 r. przez księcia Władysława Opolczyka. Pierwszy kościół zbudowany został przed 1463 r. jako późnogotycka hala. Po pożarze z 1690 r. został przekształcony na bazylikę wraz z całkowitą barokizacją wnętrza dokonana w latach 1690-93 i do około 1730 r. Ważną datą w historii klasztoru jasnogórskiego było szwedzkie oblężenie w końcu 1655 r. Skuteczna obrona twierdzy jasnogórskiej zwiększyła znacznie sławę sanktuarium i cudownego wizerunku Matki Bożej.
ARCHITEKTURA. Późnobarokowy z zachowanymi elementami gotyckimi. złożony z pięcioprzęsłowego, bazylikowego korpusu nawowego i wydłużonego, sześcioprzęsłowego prezbiterium, zamkniętego ścianą prostą. Wewnątrz wysoka nawa główna otwarta jest do naw bocznych półkolistymi arkadami, wspartymi na kwadratowych, opilastrowanych filarach. Nawa główna i prezbiterium nakryte są sklepieniami kolebkowymi z lunetami, w nawach bocznych gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe. Od zachodu dostawiona najwyższa w Polsce wieża kościelna (106 m), wzniesiona przed 1620 r., później podwyższana, odbudowana w obecnym kształcie według projektu Stefana Szyllera w latach 1900-06, zwieńczona trójkondygnacyjnym hełmem. Południowa elewacja rozczłonkowana jest przez trzy centralne przybudówki kopułowe z XVII i XVIIII w.: kruchtę, kaplicę św. Pawła (Denhoffów) oraz kaplicę św. Relikwii i nadbudowaną nad nią kaplicą Jabłonowskich. Na południe od prezbiterium w narożniku obwarowań wbudowany jest neobarokowy wieczernik zbudowany według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza, ozdobiony płaskorzeźbą Tadeusza Hukana. Od północy wzniesiona jest kaplica Wniebowzięcia NMP, złożona z późnogotyckiego, prostokątnego i dwuprzęsłowego prezbiterium, nakrytego sklepieniem z siatką żeber z XVI w. oraz trójprzęsłowego korpusu halowego z emporami, wzniesionego w połowie XVII w.
WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA jest jednolite późnobarokowe i rokokowe. Ściany i filary pokryte są barwną marmoryzacją i złoceniami. Sklepienia zdobią sztukaterie, które wykonał Adalbert Bianchi i malowidła Karola Dankwarta z lat 1690-93. W prezbiterium przedstawione są sceny z historii Krzyża Świętego, zaś w korpusie widnieją sceny z życia Maryi. Z wystrojem wnętrza harmonizuje wyposażenie. Ołtarz główny wykonany został w latach 1725-28 z fundacji Stanisława Chomętowskiego, wojewody mazowieckiego, przez warsztat Johanna Adama Karingera z Wrocławia. Figury ołtarza wykonał Johann Albrecht Siegwitz, m.in. grupę Wniebowzięcia NMP w polu głównym. Przy tęczy ustawione dwie pary ołtarzy z 2. ćwierci XVIII w., dalsze trzy ołtarze w nawach bocznych i ambona, rokokowe z 3. ćw. XVIII w. w prezbiterium balkony muzyczne z początku XVIII w. Na chórze umieszczone są 105-głosowe organy z lat 50-tych XX w. Prospekt organowy jest rekonstrukcją pierwotnego, późnobarokowego z 1. połowy XVIII w. Kaplica Narodzenia NMP. Ołtarz główny wykonany z kosztownego hebanu w 1650 r. z fundacji kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego być może według projektu Giovanniego Battisty Gisleniego. Autorem srebrnych dekoracji jest Jan Christian Bierpfaff. W polu głównym umieszczony jest cudowny wizerunek Matki Bożej Częstochowskiej, reprezentujący typ bizantyjskiej Hodegetrii. Został on namalowany w XIV w. przez artystę włoskiego na desce z przełomu XII i XIII w. Do Polski został przywieziony przed 1384 r. przez Władysława Opolczyka z Rusi. W kaplicy znajduje się kilka barokowych ołtarzy oraz ambona z XVII w. W jednym z ołtarzy umieszczona jest gotycka pieta z połowy XV w. Na ścianie tarczowej nad tęczą umieszczony obraz z 1656/57 r. Oblężenie Jasnej Góry przez Szwedów a powyżej Matka Boża jako pogromczyni herezji. W kaplicy Jabłonowskich znajduje się pomnik nagrobny wojewody Stanisława Jabłonowskiego (zm. 1702) z czarnego marmuru.
LITERATURA
Łoziński J., Pomniki sztuce w Polsce, T. 1, Małopolska, Warszawa 1985
Tomziński J., Golonka J., Jasna Góra. Sanktuarium Matki Bożej Jasnogórskiej, Częstochowa 2011
Pilch Z., Leksykon Zabytków Górnego Śląska, Warszawa 2008
Sztuka polska. T. 4, Wczesny i dojrzały barok, oprac. zb., Arkady 2013
Sztuka polska, T. 5, Późny barok, rokoko i klasycyzm - XVIII wiek, oprac. zb., Arkady 2016
Częstochowa, kościół Wniebowzięcia NMP i Znalezienia Krzyża Świętego, paulinów
Kaplica Matki Bożej Częstochowskiej
Jerzy Duda-Gracz, Golgota Jasnogórska
