dolnośląskie
Trzebnica, kościół św. Jadwigi i św. Bartłomieja, dawny cysterek
Lokalizacja: Trzebnica, ul. Jana Pawła II 3 (51.309445, 17.066743)
Budowa: XIII w.
Architekt: Mistrz Jacob
Styl: romanizm
HISTORIA. Klasztor w Trzebnicy w 1202 r. ufundował książę śląski Henryk Brodaty do którego w następnym roku zostały sprowadzone cysterki. Do 1214 r. ukończono budowę krypty pod prezbiterium. W 1219 r. miała miejsce konsekracja kościoła ale chodzi zapewne o część wschodnią. Prace budowlane zostały przerwane w czasie najazdu tatarskiego w 1241 r. Następnie były kontynuowane i ukończone po połowie XIII w., kiedy Mistrz Jacob przesklepił nawę środkową świątyni. W latach 1268-69 zbudowano kaplicę św. Jadwigi, która była pierwszą budowlą gotycka na ziemiach polskich. Jej twórcą był zapewne budowniczy pochodzący z Francji, który wzorował się na paryska Sainte-Chapelle. W 1679 r. rozpoczęto gruntowną przebudowę zespołu klasztornego włącznie z barokizacją wnętrza kościoła, której drugi etap przypadł na lata 1730-60. W 1785 r. ukończono budowę wieży zachodniej, wysokiej na 68 m. Wtedy też kościół uzyskał obecny kształt. W 1810 r. władze pruskie przeprowadziły kasatę klasztoru. W 1889 r. część klasztoru wykupiły siostry Boromeuszki, które ostatecznie przejęły cały zespół.
ARCHITEKTURA. Kościół jest budowlą romańską, wzniesioną na planie krzyża łacińskiego. Złożony jest z prezbiterium zamkniętego półkolistą apsydą, transeptu z apsydą w ramieniu północnym oraz czteroprzęsłowego korpusu nawowego, przy czym jednemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa przęsła naw bocznych. Do prezbiterium od południa przylega kaplica św. Jadwigi. Od zachodu do korpusu dostawiona jest barokowa wieża. Pod prezbiterium znajduje się krypta o układzie trójnawowej hali. Nawę główną i transept nakrywają dachy dwuspadowe z wieżyczką na sygnaturkę nad skrzyżowaniem naw. Nawy boczne nakryte są dachami dwuspadowymi. Ściany korpusu na zewnątrz opięte są przyporami. Wieża jest kwadratowa, opięta na krawędziach parami pilastrów, podzielona wydatnymi gzymsami na trzy kondygnacje i nakryta barokowym hełmem z latarnią. Wewnątrz korpus nawowy nakrywają sklepienia krzyżowe, w nawie głównej sześciodzielne wsparte na nieregularnych filarach opiętych pilastrami. Prezbiterium i transept także nakrywają sklepienia krzyżowe. W kościele zachowały się dwa portale późnoromańskie. Cenniejszy jest portal zachodni, prowadzący do korpusu z umieszczoną w ostrołukowym tympanonie wysokiej klasy płaskorzeźbą przedstawiającą Dawida grającego na harfie i siedzącą przed nim Betsabe. Archiwolty tympanonu, jego dolną listwę i kapitele kolumn zdobi bogata dekoracja roślinna. Portal północny do transeptu jest czterokolumnowy z ostrołukowym tympanonem z rzeźbą Madonny Adorowanej przez anioły. Z prezbiterium do kaplicy prowadzi wczesnogotycki dwustronny portal ostrołukowy z rzeźbionymi tympanonami. Od strony kaplicy przestawiona jest scena Koronacji Matki Bożej, zaś od strony prezbiterium scena Ukrzyżowania.
WYPOSAŻENIE WNĘTRZA jest przeważnie barokowe i późnobarokowe i z końca XVII w. oraz z lat 1741-47. Ołtarz główny, kilka ołtarzy bocznych i ambonę wykonał około 1745 r. Franz Joseph Mangoldt. Przed ołtarzem głównym ustawiony jest podwójny marmurowy sarkofag księcia śląskiego Henryka Brodatego (zm. 1238 r.) oraz wielkiego mistrza Zakonu Krzyżackiego Konrada von Feuchtwangen (zm. 1296). W kościele zachowały się trzy obrazy wybitnego malarza śląskiego Michaela Willmana: Męczeństwo św. Bartłomieja, Święta Krystyna oraz Wniebowzięcia NMP. Kilka innych obrazów namalował Christian Philipp Bentum w latach 1747-48.
KAPLICA ŚW. JADWIGI. Zbudowana w latach 1268-69 jako pierwsza gotycka budowla w Polsce. Wczesnogotycka czteroprzęsłowa, zamknięta pięciobocznie. Na zewnątrz kaplica opięta jest przyporami i przepruta też dużymi ostrołukowymi oknami dwudzielnymi z maswerkami na przemian kolistymi i pięciolistnymi. Nakrywa ją stromy dach dwuspadowy. Wnętrze kaplicy nakrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe, wsparte na służkach. Kaplicę z prezbiterium łączy wczesnogotycki dwustronny portal ostrołukowy, w którego tympanonie od strony kaplicy znajduje się scena koronacji Matki Bożej. Po środku kaplicy ustawiony jest pomnik nagrobny św. Jadwigi wykonany w 1680 r. przez krakowskiego rzeźbiarza Marcina Bielawskiego z czarnego marmuru dębnickiego i żółtego paczółtowickiego. Nagrobek posiada formę baldachimu nakrywającego leżący posąg św. Jadwigi wykonany z alabastru przed 1745 r. przez Franza Josepha Mangoldta. Nieco późniejsze jest epitafium księżnej legnicko-brzeskiej Karoliny (zm. 1707). W kaplicy znajduje się także pięć późnobarokowych ołtarzy, gotycki krucyfiks oraz barokowa ambona z 1685 r. zwana „polską”, bo od XIX w. głoszono z niej kazania w języku polskim.
Rzut poziomy za: Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005
LITERATURA
Architektura gotycka w Polsce, pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Maciejewska B. Spacerownik dolnośląski, Warszawa 2017
Mazurski K., Trzebnica, Warszawa 1990
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005
Sztuka polska romańska i przedromańska do schyłku XIII w., pod. red. M. Walickiego, Warszawa br.
Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009
Świechowski Z., Sztuka polska, t.I, Romanizm, wyd. Arkady 2006
Trzebnica, kościół św. Jadwigi i św. Bartłomieja, dawny cysterek
Kaplica św. Jadwigi
