świętokrzyskie
Lokalizacja: Jędrzejów, klasztorna 20 (50.653608, 20.284659)
Budowa: 1. ćwierć XII w., XVIII w.
Styl: romanizm, późny barok
Kościół w Jędrzejowie należy do grupy kilku małopolskich świątyń cysterskich, które w bardzo dobrym stanie przetrwały do naszych czasów. Świątynie takie obok Jędrzejowa znajdują się jeszcze w Koprzywnicy, Sulejowie i Wąchocku.
HISTORIA. Klasztor w Jędrzejowie jest najstarszym cysterskim opactwem w Polsce. Jego początki sięgają 1140 r., kiedy to Janik z rodu Gryfitów, późniejszy arcybiskup gnieźnieński dokonał fundacji na rzecz cystersów z Morimond w Burgundii. Mnisi osiedli w 1149 r. przy romańskim kościele z 1. ćwierci XII w., którego relikty zachowały się w bryle obecnego kościoła. Na początku XIII w. wzniesiono późnoromański kościół, który mimo znacznych przekształceń, zachował się do naszych czasów. W drugiej połowie XV w., nastąpiła pierwsza poważniejsza przebudowa świątyni, wprowadzająca elementy gotyckie, z tego czasu pochodzą m.in. gotyckie arkady międzynawowe. Jednak gruntowna przebudowa kościoła w duchu późnego baroku miała miejsce dopiero w XVIII w., po pożarze jaki wybuchł w 1725 r. Najpierw w 2. ćwierci XVIII w. przedłużono prezbiterium, założono nowe sklepienia a po bokach północnego ramienia transeptu wzniesiono dwie symetryczne kaplice kopułowe. Następnie w latach 1751-54 dostawiono od wschodu, za prezbiterium okazałą fasadę. Jędrzejowskie opactwo cystersów, zostało skasowane w 1819 r. przez władze Królestwa Polskiego. Cystersi wrócili do Jędrzejowa w 1945 r., ale dopiero w 1989 r. klasztorowi przywrócono rangę opactwa. Z jędrzejowskim opactwem tym mocno związana jest osoba bł. Wincentego Kadłubka, biskupa krakowskiego, autora Kroniki polskiej, który po rezygnacji z urzędu w 1217 r. osiadł na stałe u cystersów w Jędrzejowie, gdzie też zmarł w 1223 r.
ARCHITEKTURA. Kościół cystersów w Jędrzejowie jest obecnie budowlą późnobarokową, z zachowanymi fragmentami romańskimi. Złożony jest z bazylikowego korpusu trójnawowego, czteroprzęsłowego, z transeptem i pierwotnie dwuprzęsłowego prezbiterium, przedłużonego w XVIII w. i zamkniętego półkoliście. W narożnikach przy prezbiterium i ramionach transeptu mieszczą się bliźnie kaplice. Z kolei po obu bokach północnego ramienia transeptu, dostawione zostały dwie symetryczne kaplice kopułowe. Od wschodu do prezbiterium dostawiona jest reprezentacyjna ślepa fasada, lekko wypukła w części środkowej, ujętej w dwie czworoboczne wieże, nakryte barokowymi hełmami z latarniami. Fasada rozczłonkowana jest podziałami kolumnowymi i pilastrowymi, posiada wyłamujące się gzymsy i bogatą dekorację rzeźbiarską. Frontowa ściana północnego ramienia transeptu również posiada podziały kolumnowe i pilastrowe z wygiętymi gzymsami i dekoracją rzeźbiarską. Kościół nakryty jest dachami dwuspadowymi nad prezbiterium, nawą główną i ramionami transeptu. Wewnątrz kościół nakryty sklepieniami kolebkowymi na gurtach, nawa główna otwarta do naw bocznych arkadami ostrołukowymi.
WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Na ścianach i sklepieniach zachowała się późnobarokowa polichromia, malowana w latach 1734-39 przez Andrzeja Radwańskiego. Przestawia ona sceny z życia świętych i historii zakonu cystersów, zaś nad skrzyżowaniem naw widnieją Chrystus i Maria na tle iluzjonistycznej architektury, wzorowanej na rycinie Andrea Pozzo. Wyposażenie wnętrza pochodzi przeważnie z lat 1730-50, przy jego powstawaniu czynny był krakowski warsztat Antoniego Frączkiewicza. W prezbiterium ustawiony jest ołtarz główny z 1731 r., wypełniony rzeźbami z grupy Wniebowzięcia NMP oraz ze srebrnym tabernakulum wykonanym około 1766 r. w Augsburgu przez Kaspra Ksawerego Stipeldeya. Po obu stronach prezbiterium ustawione są stalle o bogatej dekoracji snycerskiej. Na uwagę zasługuje też ambona z płaskorzeźbą św. Jana Chrzciciela oraz chór muzyczny z prospektem organowym, z rzeźbami Dawida i św. Cecylii. Organy 42-głosowe stanowiące cenny zabytek, zbudował organmistrz Józef Sitarski w latach 1745-54. W kaplicy bł. Wincentego Kadłubka ustawiony jest ołtarz z około 1764 r. z rzeźbami aniołów i obrazem świętego. Na ścianach wewnątrz kościoła można odnaleźć liczne barokowe epitafia, zachował się też gotycki nagrobek Pakosława z Mstyczowa (zm. 1319), kasztelana krakowskiego.
LITERATURA
Łoziński J., Pomniki sztuce w Polsce, T. 1, Małopolska, Warszawa 1985
Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009
Świechowski Z., Sztuka polska, t. I, Romanizm, wyd. Arkady 2006
Strona internetowa: http://www.szlakcysterski.org/
