lubelskie

Chełm, kościół Narodzenia NMP

Lokalizacja: Chełm, ul. Lubelska 2 (51.131392, 23.480614)
Budowa: 1735-1784
Architekt: Paweł Antoni Fontana
Styl:  późny barok

HISTORIA. Pierwotnie na tym miejscu istniała drewniana cerkiew prawosławna ufundowana przez księcia Rusi Halickiej Daniela I Romanowicza. W 1257 r. świątynia została zniszczona w wyniku pożaru a następnie odbudowana jako murowana. W cerkwi tej został pochowany fundator Daniel Romanowicz zwany też Halickim. W 1596 r. po zawarciu unii brzeskiej prawosławna eparchia chełmska została przekształcona w diecezję unicką a sama cerkiew stała się katedrą greckokatolicką. Ponieważ katedra była kilka razy niszczona w wyniku pożarów, zdecydowano o budowie nowej świątyni.  Została ona wzniesiona w latach 1735-1784 według projektu Pawła Antoniego Fontany.Była to pierwsza katedra grekokatolicka w Rzeczypospolitej wzniesiona w zlatynizowanej formie. W 1802 r. katedra została zniszczona w czasie pożaru ale jej odbudowę rozpoczęto dopiero w 1817 r. Po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej przez władze carskie w 1875 r., katedra została zamieniona na sobór prawosławny. Przybudowano ją też, nadając cechy stylu bizantyjsko-cerkiewnego. Dodano wtedy m.in. cebulaste hełmy nad wieżami. Z tego okresu pochodzi też zachowany do dziś portyk kolumnowy przed fasadą. W 1919 r. świątynia została przekazana katolikom, którzy podjęli pracę nad przywróceniem jej pierwotnego wyglądu. W 1935 r. erygowano przy kościele parafię p.w. Narodzenia NMP. W 1944 r. niemieckie władze okupacyjne przekazały kościół w ręce prawosławnych Ukraińców. Od 1944 r. kościół jest użytkowany przez katolików

ARCHITEKTURA. Późnobarokowy kościół zbudowany na planie krzyża łacińskiego. Złożony jest z trójnawowego, czteroprzęsłowego korpusu bazylikowego, transeptu i jednoprzęsłowego prezbiterium. Nad skrzyżowaniem naw wznosi się kopuła na wysokim tamburze. Prezbiterium i apsyda zamknięte są półkoliście. Od zachodu kościół poprzedza dwuwieżowa fasada. Jest ona trójdzielna, rozczłonkowana pilastrami, z szerszą częścią środkową ujętą po bokach dwiema wieżami. W dolnej kondygnacji znajdują się trzy portale wejściowe, z których największy środkowy poprzedzony jest czterokolumnowym portykiem. Górna kondygnacja przebita jest dużymi oknami prostokątnymi zamkniętymi łukami półkolistymi. Środkową część fasady wieńczy falisty szczyt ujęty spływami wolutowymi i zwieńczony przerwanym naczółkiem. Wieże nieco wysunięte do przodu o wypukłych ścianach opiętych toskańskimi pilastrami. W najwyższej kondygnacji opięte są kolumnami podtrzymującymi przełamujące się odcinki belkowania, całość nakrywają hełmy latarniowe zwieńczone krzyżami. Elewacje transeptu i prezbiterium rozczłonkowane są pilastrami i zwieńczone szczytami zamkniętymi łukami odcinkowymi. Ściany nawy głównej i naw bocznych o podziałach ramowych, przebite są dużymi prostokątnymi oknami. Prezbiterium, ramiona transeptu i nawa główna nakryte są dachami dwuspadowymi, nad nawami bocznymi dachy jednospadowe. Kopuła podparta jest na ośmiobocznym tamburze opiętym pilastrami i zwieńczona latarnią. Wewnątrz ściany rozczłonkowane są pilastrami podtrzymującymi wydatne gzymsy. Nawa główna, prezbiterium i nawy boczne nakryte są sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi, w nawie głównej na gurtach. Nad skrzyżowaniem naw wznos się kopuła na pendentywach.

WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. W ołtarzu głównym umieszczona jest kopia łaskami słynącej ikony Matki Bożej Chełmskiej, namalowana w 1938 r. W prezbiterium znajduje się srebrne antepedium późnobarokowe z lat 1720-1750, przedstawiające hołd rycerstwa złożony Matce Bożej Chełmskiej po bitwie pod Beresteczkiem w 1651 r. W kościele znajdują się także dwa duże obrazy przypisywane Franciszkowi Smuglewiczowi: Ukrzyżowanie i Święty Onufry.

DZWONNICA wzniesiona po 1875 r., przebudowana i podwyższona w 1939 r.. Wolno stojąca, zbudowana na planie kwadratu, w górnej części przechodząca w owal i nakryta hełmem latarniowym zwieńczonym krzyżem.

LITERATURA

Sztuka polska, T. 5, Późny barok, rokoko i klasycyzm - XVIII wiek, oprac. zb., Arkady 2016
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Lubelszczyzny i Podkarpacia, Arkady 2013

Chełm, kościół Narodzenia NMP

• Następny artykuł