małopolskie
Lokalizacja: Kalwaria Zebrzydowska, pow. Wadowice (49.860091, 19.671905)
Budowa: 1605-09
Architekt: Giovanni Maria Bernardoni, Paul Baudarth
Styl: barok
Krajobrazowo-architektoniczny zespół pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej powstał w latach 1600-20 z fundacji Mikołaja Zebrzydowskiego, wojewody krakowskiego. Później cały kompleks był rozbudowywany i uzupełniany aż do XX w. Obejmuje on kościół z klasztorem bernardynów i rozrzucone wśród malowniczych dolin i pagórków 42 kaplice drogi Męki Pańskiej i dróżek Matki Boskiej.
HISTORIA. Sam kościół wzniesiony został w latach 1605-09 według projektu architekta włoskiego, jezuity Giovanniego Marii Bernardoniego oraz architekta i złotnika flamandzkiego Paula Baudartha. Pierwotny kościół stanowi prezbiterium obecnej świątyni, do którego w latach 1658-67 r. dobudowano od południa kaplicę Matki Bożej Kalwaryjskiej z fundacji Michała Zebrzydowskiego oraz w 1687 r. kaplicę św. Antoniego. W 1702 r. z fundacji Magdaleny Czartoryskiej i jej syna Józefa Czartoryskiego, chorążego wielkiego litewskiego, kościół został powiększony o nawę a w 1720 r. dostawiono dwie wieże od frontu. W 1749 r. przy nawie od południa dobudowano kaplicę Niepokalanego Poczęcia NMP z fundacji Mateusza Ferdynanda Stolza, generała wojsk koronnych zaciężnych. W 1999 r. zespół architektoniczny, krajobrazowy i pielgrzymkowy w Kalwarii Zebrzydowskiej został wpisany na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO. Kościół łączy w sobie elementy barokowe i późnobarokowe.
ARCHITEKTURA. Złożony jest z czteroprzęsłowej nawy i wydłużonego prezbiterium, zamkniętego ścianą prostą oraz nakryty dwuspadowymi dachami. Przy kościele od południa trzy barokowe kaplice kopułowe: przy prezbiterium Matki Bożej Kalwaryjskiej i św. Antoniego Padewskiego, przy nawie Niepokalanego Poczęcia NMP. Kaplica Matki Bożej Kalwaryjskiej nakryta jest eliptyczną kopułą z latarnią. Kaplice św. Antoniego i Niepokalanego Poczęcia NMP nakryte są kopułami z latarniami. Fasada frontowa poprzedzona schodami, jest dwukondygnacjowa, rozczłonkowana pilastrami i zwieńczona trójkątnym szczytem. W wejściu portal barokowy zwieńczony przerwanym przyczółkiem, powyżej duże okno zamknięte łukiem półkolistym. Fasada ujęta jest w dwie lekko cofnięte, czworoboczne wieże, nakryte hełmami baniastymi o podwójnych latarniach. Prezbiterium i nawę nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami. Kopułę kaplicy Matki Boskiej Kalwaryjskiej zdobi dekoracja stiukowa z popiersiami świętych, aniołkami i kartuszami na przemian z malowidłami.
WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Ściany wewnątrz kościoła zdobi polichromia figuralna i ornamentalna, m.in. w nawie na sklepieniu sceny z życia NMP: Narodzenie, Zwiastowanie, Wniebowzięcie i Koronacja, na ścianie łuku tęczy Procesja Pogrzebu NMP, wykonane przez Włodzimierza Tetmajera w 1914 r. We wnętrzu prezbiterium oddzielone jest od chóru zakonnego, dwustronnym, barokowym ołtarzem głównym z 1732 r. W polu głównym od strony prezbiterium znajduje się srebrna figura Matki Bożej Anielskiej, barokowa z 1590 r., zakupiona w Loreto przez bpa Bernarda Maciejowskiego dla Mikołaja Zebrzydowskiego. Od strony chóru zakonnego umieszczony został krzyż wczesnobarokowy na srebrnym tle z przedstawieniem dróżek kalwaryjskich. W zwieńczeniu Chrystus Tronujący w promienistej glorii. Stalle w prezbiterium pochodzą z końca XIX w. natomiast w chórze zakonnym można oglądać cenne stalle manierystyczne, wykonane po 1632 r. przez braci zakonnych, bogato rzeźbione z 26 scenami z życia Matki Bożej. Nad stallami drewniana galeria, wsparta na kolumnach, obok pulpit dwustronny, intarsjowany ze skrzynią na księgi do modlitwy z około 1632 r. W łuku tęczy zawieszony krucyfiks barokowy. W nawie znajduje się siedem barokowych ołtarzy bocznych oraz również barokowa ambona z 2. połowy XVII w., z rzeźbami świętych na parapecie oraz baldachimem w kształcie tiary papieskiej, wspartym na dwóch kręconych kolumnach, z rzeźbą Chrystusa u szczytu. Na chórze muzycznym organy barokowe z 1706 r. W kaplicy Matki Bożej Kalwaryjskiej ołtarz barokowy, z marmuru, z łaskami słynącym obrazem Matki Bożej Kalwaryjskiej z XVI w., kopią obrazu Matki Bożej Myślenickiej. W kaplicy św. Antoniego ołtarz barokowy z XVII w. z obrazem patrona, malowanym przez Franciszka Lekszyckiego około połowy XVII w. W kaplicy Niepokalanego Poczęcia NMP ołtarz z obrazem Matki Bożej z XVIII w. Pod kościołem znajdują się krypty. Pod chórem zakonnym do 1784 r. chowano zmarłych zakonników i dobrodziejów klasztoru. W krypcie pod kaplicą Matki Boskiej Kalwaryjskiej pochowano fundatorów Kalwarii Jana i Michała Zebrzydowskich, Magdalenę Czartoryską, Józefa Czartoryskiego i Józefa Klemensa Czartoryskiego.
LITERATURA
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. I, Województwo krakowskie, z. 14, Powiat wadowicki, Warszawa 1953
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013
Łoziński J., Pomniki sztuce w Polsce, T. 1, Małopolska, Warszawa 1985
Rudyk M., Kalwaria Zebrzydowska. Sanktuarium pasyjno maryjne, Kalwaria Zebrzydowska 2003
