Niemcy
Fryburg Bryzgowijski, katedra Najświętszej Marii Panny
Freiburg am Breisgau, Münster Unsere Liebe Frau
Lokalizacja: Freiburg am Breisgau, Münsterplatz 1 (47.995591, 7.852903)
Budowa: 1200-1513
Architekt: Johannes von Gmünd, Erwin von Steinbach
Styl: romanizm, gotyk i późny gotyk
HISTORIA. Pierwszy kościół we Fryburgu został zbudowany około 1120-1140 roku i była to romańska świątynia z chórem i transeptem. Obecny kościół budowany był w kilku etapach od 1200 r. do 1513 r. Około 1200 r. rozpoczęto budowę późnoromańskiej bazyliki wzorowanej na katedrze w Bazylei. Fundator kościoła Bertold V von Zähringen chciał uczynić go miejscem pochówku dla członków swojego rodu. Około 1230 r. zarzucono plany późnoromańskiej budowy, z której zachował się do dziś transept i dolne partie wieży przy nim. W latach 1250-1280 rozpoczęto budowę gotyckiej świątyni, w znacznej mierze wzorując się na katedrze w Strasburgu. W tym czasie wzniesiono korpus nawowy z dolną częścią wieży. W latach 1310-1330 ukończono wieżę z oktagonem i ażurowym hełmem. W 1354 r. rozpoczęła się budowa chóru pod kierunkiem mistrza murarskiego Johannesa von Gmünd. Prace zostały przerwane w 1380 r. a kontynuowano je dopiero w latach 1471-1536. Później w 1620 r. dobudowano jeszcze renesansowy przedsionek przy transepcie. W 1827 r. kościół został podniesiony do rangi katedry. Z II wojny światowej świątynia wyszła bez poważnych zniszczeń, mimo że w wyniku brytyjskiego nalotu bombowego w dniu 27 listopada 1944 r., w gruzach legła większa część zabytkowej zabudowy miasta.
ARCHITEKTURA. Katedra jest dużych rozmiarów świątynią, długą na 127 m i szeroką na 30 m. Złożona jest z gotyckiego chóru (prezbiterium) z obejściem, późnoromańskiego transeptu i gotyckiego bazylikowego korpusu nawowego poprzedzonego od zachodu wieżą. Prezbiterium pięcioprzęsłowe zamknięte trójbocznie, otoczone obejściem z kaplicami do niego przylegającymi. Transept jest jednoprzęsłowy, równy szerokością korpusowi i chórowi (prezbiterium). Bazylikowy korpus jest trójnawowy i sześcioprzęsłowy.
Ściany na zewnątrz chóru (prezbiterium) i korpusu opięte są przyporami podtrzymującymi łuki oporowe. Przypory w górnej części ozdobione figurami świętych i gargulcami. Między przyporami i łukami oporowymi rozmieszczone są duże okna ostrołukowe dwu- , trój- i czterodzielne z maswerkami. Nawy główne prezbiterium i korpusu nawowego nakryte są dachami dwuspadowymi. nawy boczne i obejście nakrywają dachy jednospadowe. Elewacje transeptu zwieńczone są trójkątnymi szczytami a poniżej przebite potrójnymi oknami zamkniętymi półkoliście i rozetami z maswerkami nad nimi. W przyziemiu południowego ramienia transeptu znajduje się renesansowy przedsionek otwarty trzema półkolistymi arkadami, który kryje romański portal. Przy transepcie od wschodu dobudowane są dwie romańskie wieże, zbudowana na planie pięcioboków a wyżej przechodzące w ośmioboki przebite biforiomi, wreszcie w najwyższej kondygnacji gotyckie, nakryte ażurowym hełmem.
Wewnątrz prezbiterium węższe od nawy środkowej korpusu, otwarte jest do obejścia ostrołukowymi arkadami, nakryte jest sklepieniem sieciowym wspartym na służkach spływających do posadzki. Nawy obejścia nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe a jego wschodnia część nakryte jest sklepieniami sieciowymi. Kaplice przy obejściu mają plan pięcioboku i nakrywają je sklepienia gwiaździste. Nad skrzyżowaniem naw wznosi się ośmiokątna kopuła posadowiona na trompach i tamburze. Nawa główna korpusu rozczłonkowana jest potężnymi kolumnami wiązkowymi wspierającymi sklepienia krzyżowo-żebrowe. Otwarta jest do naw bocznych ostrołukowymi arkadami. Nawy boczne nakryte są także sklepieniami krzyżowo-żebrowymi.
Wieża. Najbardziej imponującą częścią kościoła jest wysoka na 119 m wieża, która jak się ostatnio przyjmuje została zaprojektowana przez Erwina von Steinbach. Wieża ze względu na swój wspaniały ażurowy hełm uważana jest najpiękniejszą tego typu budowlę w Niemczech. Wieża w dolnej części jest kwadratowa i opięta przyporami do wysokości około 30 m, następnie przechodzi w ośmiobok o wysokości 40 m a całość nakrywa wysoki na 46 m ażurowy hełm. Elewacje środkowej części wieży zdobi siedem rzeźb świętych i dziesięć rzeźb proroków z lat 1300 i 1330. W przyziemiu wieży znajduje się przedsionek otwarty wielką ostrołukową arkadą zwieńczona wimpergą.
Portale. W przedsionku zachodnim znajduje się wielki gotycki portal z około 1300 r., uskokowy i zamknięty ostrołukowymi archiwoltami o bardzo bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Tympanon podzielony na pięć stref ze scenami Bożego Narodzenia, Męki Pańskiej i Sądu Ostatecznego oraz z postaciami św. Michała Archanioła i Szatana. W środkowym węgarze portalu umieszczona jest rzeźba Madonny z dzieciątkiem z około 1290 r. Figury w dolnej części ościeży przedstawiają sceny ż życia Maryi: Zwiastowanie i Nawiedzenie po prawej i Pokłon Trzech Króli po lewej. Ściany wewnątrz przedsionka zdobi cykl postaci wyobrażających Panny Mądre i Panny Głupie.
Do transeptu prowadzą dwa portale romańskie. W południowym przedsionku transeptu znajduje się portal kolumnowy nakryty półkolistymi łukami archiwolt i rzeźbą św. Mikołaja w tympanonie. Do północnego ramienia prowadzi analogiczny portal zamknięty półkolistym tympanonem. Pozostałe portale są gotyckie. Od południa do prezbiterium prowadzi ostrołukowy portal wykonany około 1360 r. w warsztacie Parlerów, z dwustrefowym tympanonem z płaskorzeźbami Koronacji i Zaśnięcia Maryi. Po bokach na konsolach ustawione są figury św. Krzysztofa i Matki Bożej z Dzieciątkiem. Od północy do prezbiterium prowadzi ostrołukowy portal z około 1360 r. z dwustrefowym tympanonem ze scenami Upadku Lucyfera i Wygnanie Adama i Ewy z Raju. W czwartym przęśle korpusu nawowego od południa znajduje się ostrołukowy portal z płaskorzeźbą Baranka Bożego z chorągwią i kielichem w tympanonie, ujęty po bokach ostrołukowymi arkadami ze ślepym maswerkiem.
WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Katedra posiada bardzo bogaty wystrój i wyposażenie, począwszy od zabytków romańskich z początku XIII w. aż po sprzęty i witraże z 2. połowy XX w.
Witraże. W katedrze zachował się bogaty zespół witraży od późnoromańskich z okresu 1220-1260 po współczesne. Część starszych witraży została poddana niezbyt udanej konserwacji około 1900 r. Najstarsze witraże umieszczone są w południowym ramieniu transeptu, są to trzy medaliony wykonane przed 1220 r., na których przedstawiono Drzewo Jessego. Romański witraż z lat 1250-1260 w północnym ramieniu transeptu, przedstawia świętych Afrę, Jozafata i Marię Magdalenę. W rozecie powyżej przedstawiono Sześć uczynków miłosierdzia. W nawach bocznych zachowało się kilka witraży z końca XIII w. i z 1. połowy XIV w. W chórze znajduje się zespół witraży z XVI w., z których część zaprojektował Hans Baldung Grien, obecnie oryginały przechowywane są w Augustinermuseum we Fryburgu. W oknach obu kaplic cesarskich znajdują się witraże z około 1530 r. ufundowane przez cesarza Maksymiliana I Habsburga. W kaplicy południowej przedstawiony jest cesarz Karol V klęczący przed swoim patronem św. Jakubem Apostołem. Na witrażu północnej kaplicy cesarskiej widniej wizerunek cesarza Maksymiliana I ze św. Jerzym. Witraże projektu Griena zobaczyć można w kaplicach obejścia i prezbiterium: w kaplicy Stűrzla, kaplicy Locherera, kaplicy Blumenecka, kaplicy Heimhofera oraz kaplicy św. Aleksandra przy transepcie.
Nawa główna. Na wewnętrznej części fasady znajduje się piękna rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem z około 1300 r. ujęta dwoma posągami aniołów. Na kolumnach pod baldachimami umieszczone są rzeźby apostołów z około 1310 r. Po prawej stronie znajduje się ambona wykonana w 1561 r. przez Jörga Kempfa o cechach późnego gotyku i z autoportretem artysty. Wysoko po prawej stronie umieszczone są organy, które są rekonstrukcją renesansowego instrumentu Jörga Eberta z 1545 r. Na łuku transeptu namalowany jest fresk ze sceną Koronacji Marii z XIX w.
Nawa południowa. W nawie tej umieszczony jest ołtarz Trzech Króli, który wykonał w 1505 r. Hans Wydyz ze Strasburga z rzeźbą Matki Bożej z Dzieciątkiem w otoczeniu Trzech Króli i św. Józefa. W pierwszym od wschodu przęśle znajduje się grupa rzeźbiarska Grobu Pańskiego z około 1330 r. z leżącą postacią Chrystusa, trzech Marii, dwóch aniołów i pięciu śpiących strażników. Obok rzeźba klęczącego rycerza identyfikowana z Friedrichem I von Freiburg (zm. 1356).
Nawa północna. W trzecim przęśle urządzona jest kaplica Góry Oliwnej z późnogotyckimi rzeźbami z około 1555 r. Obok jest kaplica Ostatniej Wieczerzy z rzeźbami z 1806 r. W przyziemiu wieży Koguta znajduje się kaplica św. Mikołaja, której romańskie kolumny z około 1200 r. zdobią kapitele z bogatą dekoracją rzeźbiarską figuralną i ornamentalną. W ścianę kaplicy wmurowana jest duża płaskorzeźba romańska z około 1200 r. z postacią apostoła Jakuba koronującego pielgrzyma.
Prezbiterium. W zakończeniu prezbiterium ustawiony jest późnogotycki ołtarz główny, który namalował w latach 1512-1516 Hans Baldung Grien. W polu środkowym przedstawiona jest scena Koronacji Maryi, w bocznych skrzydłach apostołowie św. Piotr i św. Paweł a po zamknięciu skrzydeł widoczne są sceny Zwiastowania, Nawiedzenia, Bożego Narodzenia i Ucieczki do Egiptu. W okresie Wielkiego Postu ołtarz zakrywany jest zasłoną z 1612 r. o wymiarach 10x12 m pokrytą scenami Męki Pańskiej. U wejścia do prezbiterium zawiedzony jest romański krucyfiks Böcklina wykonany ze srebra około 1200 r.
Obejście z kaplicami. Kaplica Stürzela. W kaplicy znajduje się późnogotycki ołtarz z około 1530 r. z malowanymi postaciami św. Augustyna, św. Antoniego i św. Rocha w polu środkowym oraz św. Sebastianem i św. Krzysztofem na skrzydłach bocznych. Obok ustawiona jest rokokowa chrzcielnica wykonana 1768 r. według projektu Johanna Christiana Wentzingera. Na ścianie zawieszone jest malowane epitafium burmistrza Fryburga Johanna Stephana Bayera (zm. 1714).
Kaplica Uniwersytecka. W kaplicy ustawiony jest ołtarz Oberrieda, złożony wtórnie z dwóch skrzydeł ołtarzowych ze scenami Bożego Narodzenia i Pokłonu Trzech Króli, namalowanymi przez Hansa Holbeina Młodszego w latach 1526-1527. Skrzydła ołtarza pochodzą z ołtarza z katedry w Bazylei, zniszczonego przez ikonoklastów protestanckich w 1529 r.
Kaplica Schnewlina. Ołtarz Schnewlina wykonany został około 1515 r. w warsztacie Hansa Baldunga Griena. Autorem grupy rzeźbiarskiej Odpoczynek w drodze do Egiptu jest Hans Wydyz zaś tło z górskim krajobrazem namalował Hans Leu Starszy z Zurychu. Na skrzydłach przedstawiony jest Chrzest Chrystusa i św. Jan na Patmos. Po zamknięciu skrzydeł zobaczyć można scenę Zwiastowania.
W zakończeniu chóru znajdują się dwie kaplice cesarskie naprzeciwko, których ustawiony jest późnogotycki ołtarz, który wykonał Hans Baldung Grien ze sceną Ukrzyżowania w polu środkowym. Na skrzydłach bocznych ołtarza przedstawione są wizerunki świętych Hieronima i Jana Chrzciciela oraz Wawrzyńca i Jerzego.
Kaplica Villingera. Ołtarz św. Anny wykonany około 1520 r. w warsztacie w Górnej Nadrenii przedstawia w polu głównym Świętą Rodzinę. Na ścianie przy oknie umieszczone jest duże epitafium Wilhelma Böcklina (zm. 1585), przedstawionego w zbroi i szatach pontyfikalnych.
Naprzeciwko kolejnej kaplicy Sütera ustawione są trzy złocone rzeźby z połowy XVI w. przedstawiające świętych: Wawrzyńca, Mikołaja i Szczepana.
Kaplica Locherera. Późnogotycki ołtarz wykonany w latach 1512-1514 w drewnie lipowym przez Sixta von Staufena. W polu środkowym Dziewica Maryja osłania swoim płaszczem przedstawicieli wszystkich stanów, po bokach na baldachimach ustawione są rzeźby świętych Bernarda z Clairvaux oraz Antoniego Pustelnika.
Kaplica Heimhofera. W kaplicy znajduje się obraz Maryi namalowany przez Lucasa Cranach Starszego w 2. połowie XVI w.
LITERATURA
Knaurs Kulturführer in farbe Schwarzwald, Augsburg 1998
Mittmann H., The Minster at Freiburg AM Breisgau, Lindenberg im Allgäa 2018
Ruck G., Kunstdenkmäler In Baden-Wűrtemberg, Darmstadt 2013
Sztuka gotycka, pod. red. R. Tomana, wyd. Konemann 2000
Ullmann E., Gotik. Deutsche Baukunst 1200-1550, Leipzig 1994
Fryburg Bryzgowijski, katedra Najświętszej Marii Panny
