świętokrzyskie

Sandomierz, kościół św. Jakuba, dominikanów

Lokalizacja: Sandomierz, ul. Klasztorna 3 (50.805908, 21.418871)
Budowa: 2. ćwierć XIII w.
Styl: romanizm

HISTORIA. Dominikanie przybyli do Sandomierza w 1226 r. za sprawą biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża. On też ufundował dla zakonników zachowany do dziś kościół, uważany za najlepszy przykład wczesnej architektury dominikańskiej w Polsce a nawet w Europie Środkowej. Kościół zbudowany został na miejscu starszego w dwóch etapach w 2. ćwierci XIII w. Najpierw wzniesiony został korpus nawowy przez reprezentujący bardzo wysoki poziom północnowłoski warsztat budowlany. Krótko potem powstało prezbiterium (chór zakonny) zbudowane przez warsztat pochodzący ze Śląska. W 2. połowie XIII w. do korpusu dostawiona została dzwonnica. Nowo powstały konwent dotknęło w 1259 r. tragiczne wydarzenie, kiedy to w czasie najazdu tatarów na Sandomierz wszyscy dominikanie w liczbie 49 zostali wymordowani. W kolejnych wiekach kościół był kilkakrotnie przekształcany, najpierw w XV w. a później w wiekach XVII i XVIII w. W 1605 r. do prezbiterium dobudowana została kaplica Męczenników Sandomierskich z fundacji Teofila Szemberga, dowódcy polskiej artylerii w bitwie pod Cecorą. W latach 1907-09 podjęto w dużej mierze udaną próbę przywrócenia świątyni jej pierwotnego wyglądu. Od tego czasu kościół bez większych zmian przetrwał do dzisiaj.

ARCHITEKTURA. Jest to budowla późnoromańska, wzniesiona z cegły, złożona z trójnawowego, pięcioprzęsłowego bazylikowego korpusu i trójprzęsłowego prezbiterium zamkniętego ścianą prostą. Nawę główną i prezbiterium nakrywają dachy dwuspadowe, nawy boczne nakryte są dachami jednospadowymi. Elewacje zewnętrzne korpusu ozdobione są wysokiej klasy dekoracją złożoną z fryzów ceramicznych a nad oknami także zoomorficznych. Trójkątne wschodnie szczyty zdobią fryzy kratkowe. Okna częściowo rekonstruowane posiadają półkoliste zamknięcia. Od południa do wnętrza prowadzi okazały uskokowy portal z dwudzielnym wejściem o trójlistnych łukach i dekoracją z masek i motywów roślinnych. Nawa główna nakryta jest drewnianym stropem płaskim, nawy boczne posiadają otwartą więźbę dachową, zaś prezbiterium nakrywa barokowe sklepienie kolebkowe z lunetami, pokryte dekoracją stiukową typu lubelskiego. Nawę główną od naw bocznych oddzielają ostrołukowe arkady międzynawowe, znacznie wyższe od południa, wsparte na kwadratowych filarach. Nawę główną od zachodu zamyka chór muzyczny zbudowany w 1776 r. Przy północno-zachodnim narożniku korpusu znajduje się wczesnogotycka dzwonnica z 2. połowy XIII w., dwukondygnacjowa z bliźnimi otworami ostrołukowymi w dwułucznych wnękach.

WYPOSAŻENIE WNETRZA poza kaplicą Matki Bożej Różańcowej, jest dość skromne. W ściany wmurowane zostały liczne epitafia. Jest też kilka pomników i płyt nagrobnych. Wśród nich wyróżniają się trzy: ustawiony w prezbiterium sarkofag Adelajdy z 1676 r., z leżącą postacią zmarłej wykonaną z jednego kawałka dębu, wmurowana w ścianę południowej nawy gotycka płyta Jana Ostroroga (zm. 1427) z rytym herbem Nałęcz oraz umieszczona pod chórem rzeźbiona postać niezidentyfikowanego rycerza z XVI w. Warto obejrzeć też secesyjne witraże umieszczone w oknach w szczytowej ścianie prezbiterium oraz w nawie nad chórem muzycznym zaprojektowane przez krakowskiego artystę Karola Frycza. Jest on też autorem secesyjnego wystroju w dobudowanej na początku XX w. od południa kaplicy Matki Bożej Różańcowej. Frycz wykonał tu polichromię oraz zaprojektował witraże i ołtarz, w którym umieszczony jest XVII-wieczny łaskami słynący obraz Matki Bożej Różańcowej.

Kaplica Męczenników Sandomierskich. Przy prezbiterium na zakończeniu nawy północnej dostawiona jest manierystyczna kaplica nakryta kopułą na ośmiobocznym tamburze. Kopuła od wewnątrz ozdobiona jest barokowymi sztukateriami z 1642 r. Zresztą kaplica ta odróżnia się bogactwem wystroju od pozostałych wnętrz. Obok dekoracji stiukowej ściany kaplicy pokrywa polichromia iluzjonistyczna autorstwa Karola de Prevot, który przedstawił sceny Męczeństwa dominikanów sandomierskich w 1259 r. oraz Męczeństwa ojca Augustyna Rogali w 1657 r. W późnobarokowym ołtarzu ustawionym w kaplicy znajduje się obraz Męczenników sandomierskich. Najstarszym zabytkiem w kaplicy jest gotycka płyta nagrobna księżnej Adelajdy (zm. 1211), córki księcia Kazimierza Sprawiedliwego, z rytą postacią zmarłej.

Rzut poziomy za: Sztuka polska romańska i przedromańska do schyłku XIII w., pod. red. M. Walickiego, Warszawa br.

LITERATURA

Łoziński J., Pomniki sztuce w Polsce, T. 1, Małopolska, Warszawa 1985
Sztuka polska romańska i przedromańska do schyłku XIII w., pod. red. M. Walickiego, Warszawa br.
Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009
Świechowski Z., Sztuka polska, t.I, Romanizm, wyd. Arkady 2006
Strona internetowa: http://www.swietyjakub.republika.pl/index.html (dostęp 28.12.2013)

Sandomierz, kościół św. Jakuba, dominikanów

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł