dolnośląskie
Lokalizacja: Henryków (powiat Ząbkowice), pl. Cystersów 1 (50.653127, 17.013635)
Budowa: 1228-XVII w.
Styl: gotyk, barok
HISTORIA. Opactwo cystersów w Henrykowie założone zostało z inicjatywy kanonika wrocławskiego Mikołaja, notariusza księcia Henryka I Brodatego. W 1222 r. uzyskał on zgodę na fundację klasztoru od księcia Henryka I, który z czasem przejął wraz z synem Henrykiem II Pobożnym rolę darczyńcy. W 1227 r. przybyli pierwsi zakonnicy z Lubiąża a budowę kościoła klasztornego rozpoczęto prawdopodobnie w 1228 r., z tego okresu pochodzi południowy ciąg kaplic przy prezbiterium. W 1241 r. budowę przerwał najazd Tatarów. Prace budowlane ponownie podjęto w połowie XIII w. i trwały do początku XIV w. Powstało wtedy prezbiterium oraz transept i dwa wschodnie przęsła korpusu nawowego, który ukończono do połowy XIV w. Około 1506 r. do prezbiterium od północnego-wschodu dobudowano dwie kaplice Świętego Krzyża i Grobu Świętego. W 1608 r. wzniesiono od zachodu wieżę, którą w 1673 r. nakryto hełmem. W końcu XVII w. przebudowano w stylu barokowym fasadę kościoła, zbarokizowano też jego wnętrze a od wschodu zbudowano kaplice św. Józefa i Trójcy Świętej. W 1713 r. zbudowano kruchtę zachodnią a w 1753 r. wzniesiono kaplicę św. Marii Magdaleny. Od 1740 r. rozpoczął się okres upadku klasztoru, który w 1810 r. został rozwiązany przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III. W 1945 r. kościół przejęli cystersi przybyli ze Szczyrzyca. W 1991 r. po pożarze hełmu na wieży, przywrócono mu pierwotny wygląd.
ARCHITEKTURA kościoła cystersów posiada cechy zarówno gotyckie jak i późniejsze barokowe. Kościół składa się z bazylikowego korpusu o trzech nawach i pięciu przęsłach z transeptem oraz kruchtą i wieżą od zachodu. Część prezbiterialna jest trójnawowa, trójprzęsłowa, zamknięta ścianą prostą, przy której od wschodu stoją trzy kaplice barokowe: Trójcy Świętej, św. Marii Magdaleny i św. Józefa a od północy kaplice gotyckie: Świętego Krzyża i Grobu Świętego. Na zewnątrz kościół opięty przyporami. W prezbiterium, transepcie i nawie głównej okna ostrołukowe ozdobione maswerkiem. Portal w wejściu do nawy ostrołukowy o skromnej formie. Dachy dwuspadowe z wieżyczką na sygnaturkę na skrzyżowaniu naw. Fasada zachodnia barokowa, zwieńczona półkolistym szczytem i rozczłonkowana pilastrami, częściowo zasłonięta kruchtą. W północnym narożniku fasady usytuowana jest masywna wieża z przyporami, nakryta późnorenesansowym hełmem z podwójną latarnią. Kruchta nakrytą kopułą z latarnią, ozdobiona rzeźbami czterech doktorów Kościoła: Ambrożego, Hieronima, Grzegorza i Augustyna. W wejściu do kruchty portal barokowy. Korpus nawowy i część prezbiterialna nakryte są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, wspartymi na filarach sześciobocznych w nawie i prostokątnych w prezbiterium. Kaplice wschodnie nakryte kopułami. Kaplica Świętego Krzyża zamknięta jest pięciobocznie i nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Kaplica Grobu Świętego z korpusem na rzucie wieloboku i niewielkim prezbiterium zamkniętym pięciobocznie, nakryta jest sklepieniem gwiaździstym wspartym na filarze.
WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Wnętrze kościoła wypełnione jest bardzo bogatym wyposażeniem, pochodzącym głównie z okresu baroku. Na szczególną uwagę zasługują obrazy Michaela Willmana, wybitnego śląskiego malarza doby baroku. Jeden z nich Boże Narodzenie w wizji św. Bernarda z około 1700 r. umieszczony jest w polu środkowym ołtarza głównego. Ten dwukondygnacjowy, barokowy ołtarz ozdobiony kolumnami i posągami, został wykonany przez Georga Schroettera około 1684 r. W jego górnej kondygnacji znajduje się obraz Chrystusa Zmartwychwstałego z krzyżem, po jego bokach rzeźby Henryka Brodatego i św. Jadwigi Śląskiej. Z tego samego okresu pochodzą pozostałe ołtarze, w których oglądać możemy obrazy malowane przez uczniów Willmana, czeskiego malarza Jana Krzysztofa Liszkę i Johanna Kretschmera. Wspaniałe są barokowe stalle o niezwykle bogatej dekoracji rzeźbiarskiej, wykonane przez Thomasa Weisfeldta w latach 1702-10, z zapleckami zdobionymi płaskorzeźbami ze scenami z życia Chrystusa i Marii oraz ośmioma rzeźbami Ojców Kościoła i świętych. Ponadto w kościele warto zwrócić uwagę na inne barokowe sprzęty: ambonę z końca XVII w., o bogatej dekoracji snycerskiej, prospekt organowy z około 1660 r. oraz ławy i konfesjonały. Na ścianach zawieszone są liczne obrazy, w nawach bocznych korpusu umieszczono dzieła namalowane w latach 1676-78 przez Michaela Willmana, są to: Ukrzyżowanie, Sądzenie Chrystusa, Pokłon Trzech Króli, Chrystus uzdrawiający oraz Chrystus i Maria Magdalena, przeważnie z końca XVII w. Obrazy malowane przez Jana Krzysztofa Liszkę oglądać można na filarach transeptu, dwa przedstawiają Zwiastowanie, trzy z grupą Ukrzyżowania oraz dwa obrazy archaniołów. Obrazy świętych na ścianach naw bocznych są dziełem Johanna Kretschmera i pochodzą z około 1705 r. Obrazy z cyklu legendy św. Bernarda w nawie głównej i transepcie, namalował włoski malarz Giovanni? Bonora około 1729 r. W kaplicy Trójcy Świętej znajdują się obrazy z przedstawieniami Starego i Nowego Testamentu autorstwa Jana Krzysztofa Liszki, którego dziełem są też obrazy ołtarzowe w kaplicy św. Józefa. W kaplicach Świętego Krzyża i Grobu Świętego obrazy w ołtarzach namalował Bernhard Krause z Ząbkowic około 1750 r. W kaplicy św. Marii Magdaleny znajduje się pomnik nagrobny Bolka II ziębickiego (zm. 1341) i jego żony Jutty z Trenczyna (zm. 1342), z zachowaną gotycką pokrywą sarkofagu, z rzeźbionymi wizerunkami pary książęcej (ułożonymi niezgodnie ze stanem pierwotnym), wykonaną po 1342 r. ułożoną na nowej podstawie. Ściany kaplicy Świętego Krzyża zdobi polichromia z XVII w. m. in. z przedstawieniami Matki Boskiej Różańcowej i opatów. W kaplicy św. Józefa sceny z życia świętego wykonane przez malarzy ze szkoły Willmana. Kaplice Świętego Krzyża, Grobu Świętego i św. Marii Magdaleny ozdabiają malowidła wykonane przez Heinricha Kynasta z Wrocławia w latach 1760-63.
Tekst umieszczony 17.07.2004, ostatnio aktualizowany 14.08.2006
Rzut poziomy za: Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005
LITERATURA
Architektura gotycka w Polsce, pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich na Śląsku, Poznań 1998
Paczos A., Henryków - przewodnik, Jelenia Góra 2001
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005
Sztuka polska romańska i przedromańska do schyłku XIII w., pod. red. M. Walickiego, Warszawa br.
