dolnośląskie
Lokalizacja: Strzegom, pl. Św. Jana Pawła II 10 (50.959259, 16.349766)
Budowa: 1360 - początek XV w.
Budowniczy: Mistrz Jakub ze Świdnicy
Styl: gotyk
Zbliżając się do Strzegomia już daleka dostrzegamy monumentalną bryłę dawnego kościoła joannitów. Świątynia ta zaliczana jest do najwspanialszych przykładów gotyckiej architektury sakralnej na Śląsku. Decyduje o tym jednolita architektura kościoła ale też wysokiej klasy rzeźba figuralna umieszczona na tympanonach portali, zwornikach i wspornikach.
HISTORIA. Jego budowę rozpoczęto około 1360 r. i do początku XV w. ukończono większość prac za wyjątkiem sklepień nad nawą główną korpusu i prezbiterium. Wśród budowniczych kościoła wzmiankowany jest Mistrz Jakub ze Świdnicy, który nie tylko kierował budową ale mógł też być autorem ogólnego planu świątyni. Ostatni etap budowy przypadł na 4. ćw. XV w. i początek XVI w. W tym czasie założono brakujące sklepienia, dokończono budowę masywu wieżowego, wzniesiono ceglane szczyty oraz wykonano kamieniarkę północnego i południowego portalu.
ARCHITEKTURA. Kościół zbudowany jest w całości z kamienia. Kościół złożony jest z trójnawowego, pięcioprzęsłowego korpusu bazylikowego, transeptu i trójnawowego, trójprzęsłowego prezbiterium, którego nawa środkowa zamknięta jest poligonalnie, zaś nawy boczne zakończone są trójbocznie. Do prezbiterium od północy przylega dwuprzęsłowa zakrystia a od południa kaplica. Przy trzecim przęśle korpusu od północy i południa znajdują się płytkie kruchty, zaś od północy przy czwartym przęśle kaplica. Nawę główną korpusu, prezbiterium i ramiona transeptu nakrywa dach dwuspadowy, zaś nawy boczne nakrywają dachy jednospadowe. Na zewnątrz kościół opięty jest przyporami. Nad dachami naw bocznych wznoszą się konstrukcyjne łuki oporowe. Wnętrze oświetlają okna ostrołukowe, dwu-, trój- i czterodzielne z maswerkami. Fasada zachodnia ujęta jest dwiema wieżami, z których wyższa północna sięga do wysokości szczytu zachodniego. jest ona podzielona gzymsami na kondygnacje i nakryta dachem namiotowym. Szczyty fasady zachodniej i transeptu wykonane są z cegły i ozdobione ślepymi blendami. Kruchta południowa otwarta jest na zewnątrz arkadą z archiwoltą ozdobioną ażurowym maswerkiem. Umieszczony w niej ostrołukowy portal zdobi w tympanonie płaskorzeźbiona scena Zaśnięcia Marii. Jeszcze dwa inne portale posiadają wysokiej klasy dekorację rzeźbiarską. Nad portalem północnym znajdują się sceny Koronacji Marii przez Chrystusa, poniżej Koronacji Betsaby przez króla Salomona i koronacji Estery przez Ahaswera. Najbogatszą dekorację ma portal zachodni, w którego tympanonie przedstawione są dwa reliefy ze scenami z życia św. Pawła, powyżej umieszczony jest posąg Chrystusa jako sędziego świata w otoczeniu postaci Marii i św. Jana Ewangelisty. Całość wieńczą wimpergi, żabki i kwiatony. Wewnątrz nawę główną korpusu i prezbiterium nakrywają sklepienia sieciowe, w nawach bocznych i północnym ramieniu transeptu sklepienia krzyżowo-żebrowe, w południowym ramieniu transeptu sklepienie sieciowe o rysunku gwiaździstym. Ostrołukowe arkady międzynawowe wsparte są na prostokątnych filarach o sfazowanych narożnikach. Bardzo bogatą i różnorodną formę posiadają detale architektoniczne takie jak zworniki i wsporniki. Zworniki i w formie tarcz herbowych oraz płaskorzeźbione m.in. z głowami Chrystusa, św. Jana Chrzciciela a także ze śląskim orłem i czeskim lwem. Wsporniki rzeźbione w kształcie popiersi królów, proroków, ewangelistów, panien mądrych, głupich oraz motywów roślinnych i zoomorficznych.
WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. W kościele zachowało się sporo zabytkowych obiektów a niektóre z nich zasługują na większą uwagą. W prezbiterium zachowało się tabernakulum kamienne z 1. połowy XV w. wykonane przez Wolfganga z Wiednia. Obok w ogromnym neogotyckim ołtarzu głównym z 1878 r. umieszczona jest gotycka rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem zwana Madonną Strzegomską oraz pochodzące z późnogotyckiego poliptyku cztery płaskorzeźbione sceny Zwiastowania, Nawiedzenia, Narodzenia Pańskiego i Pokłonu Trzech Króli. W nawie znajduje się kamienna ambona, wykonana w piaskowcu w 1592 r. przez Caspra Bergera z Legnicy. Na chórze muzycznym umieszczone jest późnobarokowy prospekt organowy z 53-głosowymi organami z 1925 r.0 Wnętrze kościoła zdobią liczne pomniki nagrobne i epitafia z okresu do XVI do XVIII w. Na wieży zawieszony jest gotycki dzwon z 1318 r., fundowany przez przeora Przecława z Widawy koło Wrocławia.
LITERATURA
Architektura gotycka w Polsce, t. 2, Katalog zabytków, pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005
Zlat M., Śląsk. Okres 1350-1550, [w:] Architektura gotycka w Polsce, t. 1, pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Strona internetowa: http://www.bazylika.strzegom.pl/
