Tarnów, katedra Nawiedzenia NMP

Szczegóły: | Odsłony: 4182

Tarnów, katedra Narodzenia NMP

Lokalizacja: Tarnów, pl. Katedralny 5 (50.013101, 20.987120)
Budowa: ok. 1400
Styl: gotyk, neogotyk

HISTORIA. Ten najstarszy w Tarnowie kościół został zbudowany około połowy XIV w., zapewne z fundacji Spycymira Leliwity, kasztelana krakowskiego i ówczesnego właściciela miasta. W 1400 r. bp krakowski Piotr Wysz podniósł kościół do godności kolegiaty, zaś po utworzeniu diecezji tarnowskiej w 1786 r. kościół otrzymał tytuł katedry. Rozbudowa nowej katedry trwała przez cały niemal XIX w. W latach 1889-97 kościół został nieszczęśliwie przekształcony w duchu historyzmu według projektu architekta Juliana Zachariewicza ze Lwowa, przez co zatracił swój pierwotny gotycki wygląd. W czasie tej przebudowy podwyższono m.in. wieżę do obecnych 72 metrów. W 1972 r. tarnowska katedra otrzymała od papieża Pawła VI tytuł Bazyliki Mniejszej.

ARCHITEKTURA. Obecnie gotycka od wewnątrz i neogotycka na zewnątrz katedra złożona jest z trójnawowego, trójprzęsłowego, bazylikowego korpusu z trójprzęsłowym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Do korpusu dostawione są dwie kruchty, neogotycka od północy i późnogotycka od południa oraz kwadratowa wieża od zachodu nakryta ostrosłupowym hełmem z iglicą. Kościół na zewnątrz opięty jest przyporami i ozdobiony fryzem ząbkowym. Wnętrze katedry nakrywają różnorodne sklepienia. Prezbiterium nakryte jest sklepieniem sieciowym i gwiaździstym z 1890 r. zaś nawa główna gotyckim sklepieniem sieciowym z 1494 r. Nawy boczne, które powstały z połączenia dawnych, przeważnie gotyckich kaplic, nakrywają późnogotyckie sklepienia gwiaździste, krzyżowe, krzyżowo-żebrowe i piastowskie sklepienie siedmiopolowe oraz eliptyczna kopuła z latarnią z XVIII w. Późnogotyckie sklepienia znajdują się jeszcze w dolnej kondygnacji wieży, nakrytej sklepieniem krzyżowo-żebrowym i w kruchcie południowej nakrytej sklepieniem sieciowym. Do wnętrza prowadzi kilka gotyckich portali. Szczególnie interesujący jest portal z kruchty do nawy południowej gotycko-renesansowy wykonany według drzeworytu Zaślubiny Marii Albrechta Dűrera, zamknięty łukiem półkolistym z laskowaniem i dekorację rzeźbiarską z postaciami Chrystusa Bolesnego tzw. w studni z Matką Boską i św. Janem, ptakami, aniołami z Arma Christi, lisem i niedźwiedziem oraz motywami roślinnymi i tarczą z h. Leliwa i Sternberk. Ponadto są jeszcze dwa portale gotyckie: jeden do nawy północnej, ostrołukowy, profilowany z przed 1400 r. i drugi z wieży do nawy, z początku XVI w., zamknięty łukiem półkolistym, z herbem Leliwa w kluczu.

WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. W południowej nawie, w kaplicy Matki Boskiej Szkaplerznej zachowały się też fragmenty gotyckiej polichromii z 1. ćw. XV w. ze scenami maryjnymi i pasyjnymi. Pozostałe malowidła w katedrze pochodzą z 2. poł. XX w. i wykonali je tacy artyści jak Józef Dutkiewicz, Adam Marczyński czy Wacław Taranczewski. W tarnowskiej katedrze znajduje się bardzo wartościowy zespół pomników nagrobnych, głównie renesansowych. W prezbiterium zwracają uwagę dwa ogromne monumenty. Pierwszy z nich to wykonany w latach 1561-73 przez Jana Marię Padovano renesansowy pomnik nagrobny Jana Tarnowskiego, hetmana wielkiego koronnego (zm. 1561) oraz jego syna Jana Krzysztofa, kasztelana wojnickiego (zm. 1567), obie postacie wykonane z czerwonego marmuru węgierskiego ułożone zostały na sarkofagach. Interesujące są też alabastrowe płyty ze scenami batalistycznymi, przypominającymi triumfy hetmana: u góry zwycięski pochód z pod Obertyna w 1531 r., po lewej oblężenie i zdobycie Staroduba w 1535 r. a po prawej bitwa pod Chocimiem w 1538 r. Po przeciwnej stronie prezbiterium stoi równie okazały, manierystyczny pomnik Janusza Ostrogskiego, kasztelana krakowskiego (zm. 1620) i jego żony Zuzanny Sereda (zm. 1596), z lat 1610-20, przypuszczalnie rozpoczęty i częściowo wykonany przez gdańskiego architekta Willema van den Blocke i ukończony przez rzeźbiarza Jana Pfistera z Wrocławia. W centralnym polu nagrobka, w półkolistej niszy umieszczona jest grupa Ukrzyżowania oraz klęczące na sarkofagu postacie pary książęcej. Na belce tęczowej umieszczona jest grupa Ukrzyżowania, z krucyfiksem z XVI w. oraz późnogotyckimi rzeźbami Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Apostoła z około 1480 r. W nawie głównej oglądnąć możemy późnogotyckie stalle kanonickie, z końca XV w., posiadające bogatą dekorację o motywach roślinnych i maswerkowych. W nawie północnej warto zwrócić uwagę na rokokowe antepedium z 2. poł. XVIII w., trybowane w srebrnej blasze, z postaciami śś. Piotra i Pawła, wykonane we Wrocławiu lub Augsburgu. Godny uwagi jest też renesansowy pomnik trzech Janów Tarnowskich: Jana Amora, kasztelana krakowskiego, ojca hetmana (zm. 1500), Jana, wojewody sandomierskiego, brata hetmana (zm. 1515) i Jana Aleksandra, syna hetmana (zm. 1515); wykonany około 1558 r. w pracowniJana Marii Padovano. W pomniku tym warto zwrócić uwagę na umieszczoną pomiędzy dwiema leżącymi postaciami rycerzy figurkę zmarłego synka hetmana. W nawie południowej najcenniejszym zabytkiem jest renesansowy, wiszący pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej, pierwszej żony hetmana (zm. 1521), wykonany około 1555 r. przez warsztat Jana Marii Padovano, z leżącą postacią zmarłej, przypisywaną Hieronimowi Canavesiemu. Wizerunek zmarłej uchodzi za jedno z piękniejszych przedstawień kobiecych w polskiej rzeźbie renesansowej. W końcu nawy warto obejrzeć neorenesansowy pomnik księcia Eustachego Sanguszki, namiestnika Galicji (zm. 1903), wykonany w latach 1909-10 z białego marmuru karraryjskiego, przez Antoniego Madeyskiego. W południowej nawie znajduje się też najciekawsze w tarnowskiej katedrze epitafium rodziny Ziębów, mieszczan tarnowskich, manierystyczne, wykonane z różnokolorowych marmurów przypuszczalnie przez Jana Pfistera w 1622 r., z płaskorzeźbioną sceną Ukrzyżowania i najstarszym widokiem Tarnowa w tle.

KRYPTY. Praktycznie pod całym kościołem rozmieszczone są krypty, razem jest ich siedem i pochowano w nich właścicieli miasta Tarnowskich i Ostrogskich, biskupów tarnowskich, duchowieństwo i mieszczan. Na zewnętrznej ścianie prezbiterium znajduje się żeliwny krucyfiks z 1899 r. wykonany przypuszczalnie według projektu Antoniego Madeyskiego.

Tuż obok na Placu Katedralnym stoi pierwszy w Polsce pomnik papieża Jana Pawła II, wykonany według projektu Bronisława Chromego w 1981 r. Znacznie starsza jest stojąca w pobliżu figura NMP Niepokalanie Poczętej, ustawiona na wysokiej kolumnie w 1884 r.

LITERATURA

Architektura gotycka w Polsce, pod. red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. I, Województwo krakowskie, z. 13, Powiat tarnowski, Warszawa 1953
Kornecki M., Kościoły diecezji tarnowskiej, [w:] Rocznik diecezji tarnowskiej na rok 1972, Tarnów 1972
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013
Krupiński A., Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego, Kraków 1989
Szczebak W., Zaproszenie do Bazyliki Katedralnej w Tarnowie, Tarnów 2004
Tarnów. Wielki Przewodnik, t. 2, opr. zb., Tarnów 1992
Trajdos E., Portal południowy katedry w Tarnowie, BHS
Zlat M., Sztuka polska. Renesans i manieryzm, Warszawa 2010
Strona internetowa: https://www.katedratarnowska.pl
Strona internetowa:http://www.zabytkowekoscioly.net/index.php/polska/malopolskie/293-tarnow-katedra-nawiedzenia-nmp