podkarpackie
Przemyśl, katedra Wniebowzięcia NMP i św. Jana Chrzciciela
Lokalizacja: Przemyśl, ul. Zamkowa 3 (49.780906, 22.768084)
Budowa: 1465-1490, XVIII w., 1883, 1901-13
Styl: gotyk, barok
HISTORIA. Biskupstwo łacińskie zostało utworzone w Przemyślu przypuszczalnie w latach 1345-49. Pierwsza katedra przemyska mieściła się w nie istniejącym już dziś kościele śś. Piotra i Pawła. Pod prezbiterium dzisiejszej katedry natrafiono także na pozostałości romańskiej rotundy, wzniesionej około połowy XII w. Budowę obecnej świątyni rozpoczęto po 1465 r. z fundacji biskupa Michała Błażejowskiego. Do 1474 r. wzniesiono prezbiterium, zaś do 1490 r. trójnawowy korpus. W XVIII w, miała miejsce barokizacja kościoła, która objęła zarówno architekturę jak i wnętrza świątyni. Wtedy to przebudowano korpus i wzniesiono nową fasadę zachodnią. W 1759 r. rozpoczęto budowę murowanej dzwonnicy. Natomiast w 1883 r. podjęto prace przy regotycyzacji katedry, w czasie której prezbiterium zostało pokryte nową okładziną ciosową a okna ozdobiono maswerkami. W latach 1901-13 katedra została przebudowana według projektu Stanisława Majerskiego, przekształcono wtedy korpus, wzniesiono obecną fasadę oraz nadbudowano wieżę.
ARCHITEKTURA. Obecnie katedra jest budowlą o cechach gotyku, baroku oraz neogotyku i neobaroku. Składa się z późnogotyckiego prezbiterium oraz późnobarokowego trójnawowego korpusu. Po obu stronach korpusu dobudowane zostały barokowe kaplice, od północy Drohojowskich a od południa bpa Aleksandra Fredry. Prezbiterium na zewnątrz opięte jest uskokowymi przyporami. Późnobarokowa fasada frontowa jest dwukondygnacjowa i zwieńczona trójkątnym szczytem, niemal na całej szerokości poprzedza ją kruchta. Prezbiterium i nawę główną nakrywają dachy dwuspadowe, zaś nawy boczne dachy pulpitowe. Wewnątrz prezbiterium wydzielone jest ostrołukową arkadą i nakryte sklepieniem sieciowo-gwiaździstym, wysokie ostrołukowe okna ozdobione są maswerkami. Nawa główna nakryta jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym, zaś nawy boczne sklepieniami krzyżowymi.
WYPOSAZENIE WNĘTRZA. Na sklepieniu prezbiterium zachowały się wczesnorenesansowe malowidła z połowy XVI w. o motywach roślinnych. Wyposażenie wnętrza jest przeważnie neogotyckie i neobarokowe i pochodzi z przełomu XIX i XX w. Ustawiony w prezbiterium neogotycki ołtarz główny ma formę tryptyku z ogromną ażurową nastawą. Ołtarze boczne są przeważnie neobarokowe, a w jednym z nich znajduje się alabastrowa figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem, gotycka z XV w., wykonana w południowych Niemczech. Eklektyczne są też ambona, ławki, konfesjonały, stalle i trony biskupie. Z marmuru dębnickiego została wykonana barokowa chrzcielnica z 1692 r. W prawej nawie znajdują się dwa pomniki nagrobne: renesansowy nagrobek Jana Dziaduskiego, biskupa przemyskiego (zm. 1559), wykonany z czerwonego marmuru z leżącą postacią zmarłego w szatach pontyfikalnych oraz późnorenesansowy nagrobek Jana Fredry, kasztelana przemyskiego (zm. 1589) i jego żony Anny ze Stadnickich (zm. 1622), piętrowy, wykonany z wapienia i alabastru, z rzeźbionymi postaciami zmarłych. Renesansowa kaplica Drohojowskich została zbudowana około 1580 r. i nakryta jest kopułą z latarnią. Z korpusu prowadzi do niej późnobarokowy portal ozdobiony rzeźbami Tomasza Huttera. Rokokową polichromię iluzjonistyczną w kaplicy wykonał w 1756 r. lwowski malarz Stanisław Stroiński, jej program odnosi się do kultu Najświętszego Sakramentu. Na ścianie północnej znajduje się rokokowy ołtarz z barokowym obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej z połowy XVII w. Późnobarokowa kaplica bpa Fredry została wzniesiona około 1725 r. na planie elipsy. Nakryta jest kopułą z latarnią, której dekorację malarską wykonał w 1731 r. Karol de Prevo. We wnętrzu znajduje się późnobarokowy ołtarz połączony kompozycyjnie z z nagrobkiem bpa Aleksandra Fredry, zespół ten wykonali w latach 1736-40 Kazimierz Stachowski i Tomasz Hutter. Ołtarz wzorowany jest na niezrealizowanym projekcie głównego ołtarza do rzymskiego kościoła św. Ignacego autorstwa Andrei Pozzo. W ołtarzu znajduje się późnogotycki krucyfiks z 1. poł. XVI w. oraz wczesnobarokowa płaskorzeźbiona Pieta z 1. połowy XVII w., wykonana z alabastru w Niderlandach lub północnych Niemczech.
W południową ścianę prezbiterium w 1910 r. wmurowana został tablica na pamiątkę 400-lecia bitwy pod Grunwaldem, autorstwa Jana Raszki, z przedstawieniem uroczystego wjazdu do Przemyśla Władysława Jagiełły i Jadwigi.
DZWONNICA. Przy katedrze stoi wysoka na 71 metrów późnobarokowa dzwonnica wzniesiona w latach 1759-64, nadbudowana w 1907 r. o trzecią neobarokową kondygnację, nakryta hełmem z dwiema spiętrzonymi elewacjami. Są na niej zawieszone cztery dzwony, najstarszy z 1766 r. wykonany został przez lwowskiego ludwisarza Teodora Polańskiego a pozostałe trzy pochodzą z odlewni braci Felczyńskich w Przemyślu, z nich jeden ufundował ówczesny prezydent Polski, Ignacy Mościcki.
LITERATURA
Architektura gotycka w Polsce, pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Frazik J. T., Sztuka Przemyśla i ziemi przemyskiej, Warszawa 2004
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. X, Miasto Przemyśl, cz. 1, Zespoły sakralne, Warszawa 2004
Łoziński J., Pomniki sztuce w Polsce, T. 1, Małopolska, Warszawa 1985
Przemyśl, katedra Wniebowzięcia NMP i św. Jana Chrzciciela
