pomorskie
Pelplin, katedra Wniebowzięcia NMP
Marek SztorcPelplin, katedra Wniebowzięcia NMP
Lokalizacja: Pelplin, powiat Tczew, pl. Mariacki 7 (53.927466, 18.694348)
Budowa: koniec XIII w. - 1557 r.
Styl: gotyk, późny gotyk
HISTORIA. W 1258 r. książę lubiszewsko-tczewski Sambor II sprowadził na Pomorze cystersów z Doberan w Meklemburgii, dla których ufundował drewniany klasztor i kościół w miejscowość Pogódki. W 1276 r. zakonnicy przenieśli się do Pelplina, który otrzymali dwa lata wcześniej z nadania księcia gdańskiego Mszczuja II. Około 1300 r. zakonnicy rozpoczęli budowę murowanego klasztoru i obecnego kościoła. Przed rokiem 1323 r. ukończono prezbiterium, zaś do połowy XIV w. wzniesiono korpusu nawowy z transeptem. Konsekracja kościoła miała miejsce w 1476 r., kiedy to nawa główna nakryta była już sklepieniem. W 1550 r. klasztor Pelplinie przestał być filią klasztoru w Doberan, bowiem ten ostatni uległ kasacie. W 1557 r. Antonius Schultes nakrył sklepieniem północne ramie transeptu, kończąc tym samym budowę kościoła. W XVII w. wnętrze kościoła zostało zbarokizowane. W 1823 r. władze pruskie dokonały kasaty klasztoru cystersów w Pelplinie. W 1824 r. siedziba diecezji chełmińskiej została przeniesiona do Pelplina a kościół pocysterski został podniesiony do rangi świątyni katedralnej.
ARCHITEKTURA. Gotycka trójnawowa, jedenastoprzęsłowa bazylika zamknięta ścianą prostą. Złożona z czteroprzęsłowej części prezbiterialnej, dwuprzęsłowego, dwunawowego transeptu i pięcioprzęsłowej części nawowej. Fasadę zachodnią ujmują dwie ośmioboczne wieże schodowe, między nimi wielkie okno ostrołukowe, pięciodzielne z maswerkiem. Całość wieńczy szczyt pięcioosiowy, podzielony lizenami, przechodzącymi w sterczyny. Elewacja wschodnia i boczne elewacje transeptu również zwieńczone pięcioosiowymi szczytami. Nawy boczne zwieńczone są półszczytami. Dachy nad nawą główną i ramionami transeptu dwuspadowe, nad nawami bocznymi jednospadowe. Nad skrzyżowaniem naw barokowa wieżyczka na sygnaturkę z podwójną latarnią. Ściany boczne opięte są przyporami, pod dachami naw bocznych ukryte są łuki oporowe. Okna w kościele ostrołukowe, między przyporami znajdują sie okna trójdzielne, wschodnie okno prezbiterium czterodzielne, okna w ramionach transeptu lancetowate, trójdzielne. Portal do północnego ramienia transeptu z około 1400 r. ostrołukowy o wielouskokowych ościeżach i archiwoltach. W strefie kapiteli figurki proroków, w archiwoltach święci i aniołowie a w kluczu głowa Chrystusa. W tympanonie rzeźba Chrystusa w mandorli z 1898 r. Portal zachodni także ostrołukowy i wielouskokowy. Wnętrze kościoła podzielone jest ośmiobocznymi filarami międzynawowymi, które powyżej ostrołukowych arkad przechodzą w trójboczne półfilary przyścienne dźwigające sklepienia nawy głównej. Wnętrza nakryte są przeważnie sklepieniami gwiaździstymi, w nawie głównej sześcioramiennymi, w nawach bocznych czteroramiennymi. W bocznych ramionach transeptu sklepienia czteropolowe z motywem gwiazdy ośmiopolowej. W części prezbiterialnej, poprzez ustawienie ołtarza przy drugim filarze od wschodu powstał rodzaj obejścia. W zachodnie przęsłowej korpusu wbudowana jest neogotycka empora organowa z kruchtą w przyziemiu.
WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA kościoła jest bardzo bogate i reprezentuje style od gotyku, przez renesans, manieryzm, barok, rokoko aż po XIX-wieczny neogotyk. W kościele znajduje się zespół 28 ołtarzy, w większości z lat 1620-70, reprezentujący snycerkę manierystyczną i barokową. W prezbiterium ustawiony jest wczesnobarokowy ołtarz główny, największy drewniany ołtarz w Polsce, wykonany w latach 1623-26 z fundacji opata Leonarda Rembowskiego II. W polu głównym umieszczony jest wielki obraz Koronacji NMP, namalowany przez gdańskiego malarza Hermana Hana. W dolnej części obrazu przedstawieni są liczni dostojnicy, wśród nich cesarz Ferdynand II i król polski Zygmunt III Waza. W zwieńczeniu ołtarza umieszczony jest obraz Wizja św. Bernarda, także namalowany przez Hermana Hana. Ołtarz posiada niezwykle bogatą dekorację rzeźbiarską z licznymi rzeźbami świętych. W prezbiterium ustawione są też stalle gotyckie wykonane w latach 1450-65, częściowo przekształcone w XVII w., posiadające bogatą dekorację snycerską, figuralną i ornamentalną. W obejściu prezbiterium, wydzielonym murem w XIX w. znajdują się kolejne ołtarze. Pierwszy w prawej nawie prezbiterium ustawiony jest manierystyczny ołtarz Siedmiu Sakramentów z obrazem Chrystusa Męża Boleści, przedstawionego jako żywa fontanna przez Jana Petera Hacke, ucznia Hermana Hana. Obok umieszczone są epitafia z portretami fundatorów klasztoru, Sambora II i Mszczuja II, namalowane w XVII w. przez gdańskiego malarza Andrzeja Stecha. Następny ołtarz jest także manierystyczny z obrazami namalowanymi przez pochodzącego ze Śląska toruńskiego malarza Bartłomieja Strobla. W polu głównym znajduje się Ścięcie św. Jakuba zaś w zwieńczeniu Św. Jakub jako pogromca Maurów. W zakończeniu prawej nawy ustawiony jest okazały manierystyczny ołtarz Mariacki z 1619 r. o bogatej dekoracji snycerskiej, pierwotnie przeznaczony dla ludu i umieszczony po środku nawy głównej, z obrazami Hermana Hana: w polu głównym Matka Boża Apokaliptyczna w otoczeniu świętych i aniołów zaś w zwieńczeniu obraz Trójcy Świętej. Przy filarach w zakończeniu prezbiterium ustawione są późnogotyckie stalle opackie i przeorskie, posiadające bogatą dekorację snycerską. Lewą nawę prezbiterium zamyka duży późnobarokowy ołtarz z obrazem przedstawiającym św. Bernarda adorującego Matkę Bożą z Dzieciątkiem. Przy pierwszym od wschodu filarze prezbiterium ustawiony jest barokowy ołtarz z 1672 r. z obrazem Męczeństwo św. Andrzeja namalowanym przez Andrzeja Stecha. Ten sam malarz wykonał obraz do sąsiedniego ołtarza, przedstawiający scenę Chrzest dworzanina etiopskiego. W lewym ramieniu transeptu urządzono kaplicę Najświętszego Sakramentu, z neogotyckim ołtarzem końca XIX w. Kolejne pięć ołtarzy ustawionych jest przy filarach lewej nawy korpusu. Pierwszy z nich późnorenesansowy posiada bogatą dekorację snycerską. W polu głównym umieszczony jest obraz Ukrzyżowanie namalowany w 1690 r. przez Andrzeja Stecha. W zwieńczeniu znajduje się obraz Św. Jadwiga Śląska klęcząca przed krucyfiksem, namalowany przez Hermana Hana. W następnym barokowym ołtarzu z 1674 r. umieszczone są obrazy Andrzeja Stecha. W polu głównym Wyznanie wiary św. Maurycego a w zwieńczeniu przedstawiony jest Św. Florian. Kolejny późnobarokowy ołtarz z 2. połowy XVIII w. poświęcony jest Św. Wojciechowi i ozdobiony stiukowymi rzeźbami. W następnym barokowym ołtarzu wykonanym z czarnego marmuru umieszczony jest obraz Świętej Rodziny, namalowany przez Hermana Hana. W ostatnim ołtarzu tej nawy, manierystycznym z bogatą dekoracją snycerską, znajduje się obraz Hermana Hana przedstawiający Śmierć św. Marii Magdaleny. Także przy filarach wydzielających prawą nawę korpusu ustawione jest pięć ołtarzy. Pierwszy od wejścia jest manierystyczny ołtarz z 1. połowy XVII w. z obrazem Męczeństwo św. Urszuli. W następnym barokowym ołtarzu z czarnego marmuru umieszczona jest kopia obrazu Matki Bożej Częstochowskiej z 1961 r. Obok przy prawej ścianie nawy ustawiony jest barokowy ołtarz z czarnego marmuru z wykonaną ze stiuku grupą Zwiastowania z połowy XVIII w. Ołtarz przy kolejnym filarze poświęcony jest Św. Janowi Nepomucenowi, którego posąg został wykonany ze stiuku w połowie XVIII w. W następnym manierystycznym ołtarzu znajduje się obraz Rzeź niewiniątek namalowany przez Andrzeja Stecha. Obok od strony nawy głównej znajduje sie późnobarokowa ambona z 1692 r. o bogatej dekoracji snycerskiej wykonana przez Macieja Schollera z Gniewu. Przy ostatnim filarze przed prezbiterium ustawiony jest ołtarz z obrazem Powołanie św. Macieja na Apostoła namalowanym przez Andrzeja Stecha. Obok w południowym ramieniu transeptu znajduje się prospekt organowy o bardzo bogatej dekoracji snycerskiej, wykonany przez Macieja Schollera. Same organy wykonał w latach 1677-80 Jan Jerzy Wulf z Gdańska ale w 1870 r. zostały one przebudowane. W obu nawach korpusu ustawione są stalle gotyckie i stalle wczesnobarokowe z około 1620 r.. oraz późnobarokowe konfesjonały z około 1760 r. Na chórze muzycznym znajdują się wielkie 72-głosowe organy romantyczne wykonane w latach 1844-45 przez Karola Augusta Buchholza organmistrza z Berlina. W końcu XIX w. powstała figuralna i ornamentalna polichromia nawiązująca do średniowiecznych dekoracji cysterskich. Jej autorem jest Fryderyk Stummel z Kevelaer. W lewej nawie prezbiterium zachował się fragment gotyckiego fresku z przełomu XIV i XV w. przedstawiający Świętego Krzysztofa. Witraże częściowo neogotyckie z końca XIX w. zaprojektowane przez Fryderyka Stummla oraz lat 60-tych i 90-tych XX w.
LITERATURA
Architektura gotycka w Polsce, pod. red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Chrzanowski T., Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów, Warszawa 1993
Łoziński J., Pomniki sztuki w Polsce, t. 2. Pomorze, wyd. Arkady
Pytlik W., Szroeder-Dowjat K., Pelplin. Przewodnik ilustrowany, Warszawa br
Sztuka polska t. II. Gotyk, wyd. Arkady, Warszawa 2010
Sztuka polska t. IV. Wczesny i dojrzały barok (XVII w.), wyd. Arkady, Warszawa 2013
