świętokrzyskie
Stara Zagość, kościół sw. Jana Chrzciciela, dawny joannitów
Lokalizacja: Stara Zagość, powiat Pińczów (50.417180, 20.608762)
Budowa: 3 lub 4 ćw. XII w., po 1353 r.
Styl: romanizm, gotyk
HISTORIA. Właśnie w Zagości powstała pierwsza na ziemiach polskich siedziba joannitów. Zakonników sprowadził do Polski książę Henryk Sandomierski, który zetknął się z nimi zapewne w czasie wyprawy do Ziemi Świętej w 1154 r. Dokument fundacji klasztoru i szpitala został wydany przez księcia w 1166 r. Uposażył on klasztor w dwie włości na Nidą oraz podarował joannitom niewolników. Wkrótce (3 lub 4 ćw. XII w.) powstał też kościół romański, złożony z nawy i prosto zamkniętego prezbiterium. Nawa tego kościoła nakryta była stropem płaskim, prezbiterium zaś posiadało sklepienie krzyżowe. Kościół romański otrzymał też interesującą dekorację rzeźbiarską, która we fragmentach przetrwała do dziś. Na początku XIV w. joannici utracili swoją posiadłość w Zagości na rzecz biskupa kujawskiego Gerwarda. Obecną gotycką formę kościół uzyskał w wyniku przebudowy dokonanej około 1353 r. z fundacji Kazimierza Wielkiego. Jeszcze po II wojnie światowej uważano, że powstał wtedy całkowicie nowy gotycki kościół. Tymczasem późniejsze badania udowodniły, że zachowały się znaczne części starszej budowli romańskiej. Ostatnia rozbudowa kościoła w 1900 r. zakończyła się przedłużeniem nawy na zachód i niestety bezpowrotnym zniszczeniem wielu romańskich dekoracji rzeźbiarskich.
ARCHITEKTURA. Romańsko-gotycki kościół złożony jest nawy i zamkniętego trójbocznie prezbiterium. Ściany zewnętrzne opięte są uskokowymi przyporami. Okna są wąskie, ostrołukowe. Mimo zmian jakie nastąpiły w architekturze kościoła nadal daje się zauważyć na zewnętrznych elewacjach cechy romanizmu. Są to przede wszystkim masywne mury, wzniesione z miejscowego wapienia, zamknięte półkoliście okienko w południowej ścianie prezbiterium oraz fragmenty dekoracji arkadkowej na wschodniej ścianie nawy. Nawę i prezbiterium nakrywają strome dachy dwuspadowe. Wnętrze nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe, w prezbiterium ozdobione zwornikiem z rzeźbionym Orłem Piastowskim. Otwór tęczowy posiada wykrój ostrołukowy.
WYPOSAŻENIE WNĘTRZA jest barokowe, składają się na nie ołtarze, obrazy i rzeźby z XVII i XVIII w.
LITERATURA
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III, Województwo kieleckie, z. 1, Powiat pińczowski, Warszawa 1957
Marzec A., Henryk Sandomierski, [w:] Piastowie. Leksykon biograficzny, opr. zb., Kraków 1999
Sztuka polska romańska i przedromańska do schyłku XIII w., pod. red. M. Walickiego, Warszawa br.
Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009
Stara Zagość, kościół sw. Jana Chrzciciela, dawny joannitów
