świętokrzyskie

Lokalizacja: Święty Krzyż, Góry Świętokrzyskie (50.859040, 21.053068)
Budowa: 1781-89
Styl: barok, klasycyzm

Klasztor na Świętym Krzyżu góruje nad całą okolicą. Jego początki sięgają XII w. kiedy to Bolesław Krzywousty sprowadził zakon benedyktynów. Niestety romańskie zabudowania nie zachowały się do naszych czasów. Od początku XIV w. w klasztorze przechowywane są relikwie Krzyża Świętego, które uczyniły klasztor miejscem licznych pielgrzymek. W krypcie pod kościołem znajduje się szkielet przypisywany wojewodzie ruskiemu, Jeremiemu Wiśniowieckiemu.

HISTORIA. Na początku XII w. książę polski Bolesław Krzywousty założył na Łysej Górze (inaczej nazywanej Łysiec lub Święty Krzyż) opactwo benedyktynów. Duży, wielokrotnie rozbudowywany zespół zabudowań jest pięknie położony na wschodnim krańcu szczytu i góruje nad całą okolicą. W XIV i XV w. romański kościół został przebudowany w stylu gotyckim a w XVII w. uległ częściowej barokizacji. W 1607 r. przy klasztorze wzniesiono barokową kaplicę Oleśnickich. W 1777 r. kościół i klasztor zostały zniszczone w czasie pożaru. Obecny kościół wzniesiono w latach 1781-89 a jego wykańczanie trwało jeszcze do około 1800 r. W 1819 r. klasztor uległ kasacie a benedyktyni opuścili Święty Krzyż. W 1914 r. wojska austriackie zburzyły wieże, którą odbudowano dopiero w 2014 r. Od 1936 r. kościół i klasztor znajdują się w rękach Zgromadzenia Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej.

ARCHITEKTURA. Kościół jest barokowo-klasycystyczny i zbudowany jest na planie wydłużonego prostokąta. Składa się z trójprzęsłowej nawy oraz dwuprzęsłowego prezbiterium. Nawę poprzedza kwadratowa wieża nakryta pseudobarokowym hełmem. W architekturze kościoła wyróżniają się nieco wybrzuszone kamienne fasady późnobarokowe o podziałach pilastrowo-płycinowych, z arkadowymi wnękami, półkolistymi przyczółkami i zwieńczeniami z wazonami. Wnętrze kościoła klasycystyczne o zaokrąglonych narożnikach, rozczłonkowane pilastrami i wnękami ołtarzowymi.

WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Franciszka Smuglewicza z około 1800 r. Trójcy Świętej, w ołtarzach bocznych umieszczone są inne obrazy tego artysty: św. Józef; św. Emeryk; św. Scholastyka; św. Benedykt; Cud Krzyża Świętego oraz NMP Niepokalanie Poczęta. W prezbiterium ustawione są XVIII-wieczne stalle.

KAPLICA OLEŚNICKICH. W 1. połowie XVII w. we wschodnim klasztoru wzniesiona została kopułowa kaplica Oleśnickich. Posiada ona wczesnobarokowe wyposażenie, wykonane z barwnych marmurów. W ołtarzu z drewnianą rzeźbą Ukrzyżowanego przechowywane są relikwie Krzyża Świętego. Obok ustawiony jest dwukondygnacyjny nagrobek Mikołaja Oleśnickiego, wojewody lubelskiego (zm. 1629) i jego żony Zofii z Tarłów, skomponowany razem z portalem do kaplicy. W kaplicy znajduje się też chór muzyczny i organy z XVIII w. Ściany pokryte są polichromią rokokowo-klasycystyczną z historią Drzewa Krzyża Św., wykonaną przez Mateusza Reichana w 1782 r.

KRYPTY. W kryptach pod kościołem znajdują się trumny z ciałami zakonników zmarłych po 1766 r. W jednej z krypt obejrzeć można szkielet przypisywany wojewodzie ruskiemu, Jeremiemu Wiśniowieckiemu  (zm. 1651).

KLASZTOR. Z późnogotyckiego klasztoru zbudowanego z inicjatywy kardynała Zbigniewa Oleśnickiego w połowie XV w., zachowały się krużganki wokół prostokątnego wirydarza, sklepione krzyżowo-żebrowo z herbowymi zwornikami. Do zespołu klasztornego należą też klasycystyczna dzwonnica i późnobarokowa brama z końca XVIII w.

LITERATURA

Łoziński J., Pomniki sztuce w Polsce, T. 1, Małopolska, Warszawa 1985
Strona internetowa: http://www.swietykrzyz.pl

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł