świętokrzyskie

Wiślica, kolegiata Narodzenia NMP

Lokalizacja: Wiślica, ul. Długosza 22, powiat Busko (50.348861, 20.673621)
Budowa: 3. ćwierć XIV w.
Styl: gotyk

HISTORIA. Dzisiejszy kościół w Wiślicy jest już trzecią świątynią na tym miejscu, pierwotnie istniały tu dwa kościoły romańskie. Pierwszy, noszący wezwanie Panny Marii zbudowany został około połowy XII w., składał się z nawy i prezbiterium zamkniętego apsydą. Z tamtego kościoła zachował się fragment romańskiej posadzki z około 1170-80 r., wykonanej z masy gipsowej, prawdopodobnie z rytymi postaciami Kazimierza Sprawiedliwego i Henryka Sandomierskiego. Drugi kościół pod wezwaniem Trójcy Świętej i Panny Marii, wzniesiony został w 2. ćwierci XIII w. i około 1250 r. podniesiony do rangi kolegiaty. Była to trójnawowa bazylika z dwuwieżową fasadą i prezbiterium zamkniętym ścianą prostą. Na przełomie XIII i XIV w. została częściowo rozebrana przez bpa krakowskiego Jana Muskatę. Obecny gotycki kościół został wzniesiony w 3. ćwierci XIV w. z fundacji króla polskiego, Kazimierza Wielkiego jako jeden z kilku z kościołów ekspiacyjnych po zabójstwie kanonika Baryczki. W 1915 r. został poważnie zniszczony podczas działań wojennych, zawaliły się wtedy m.in. sklepienia. W latach 1919-26 był niezbyt szczęśliwie rekonstruowany pod kierunkiem architekta Adolfa Szyszko-Bohusza, który zaprojektował m.in. fasadę zachodnią, chór muzyczny i wieżyczkę na sygnaturkę.

ARCHITEKTURA. Gotycki kościół zbudowany z kamienia, złożony jest z halowego korpusu o dwóch nawach i czterech przęsłach oraz trójprzęsłowego prezbiterium, zamkniętego pięciobocznie, przy którym od północy dostawiono zakrystię. Na zewnątrz kościół został opięty trójuskokowymi przyporami i obwiedziony gzymsami: kapnikowym i koronującym. Fasada zachodnia zwieńczona została pseudogotyckim ceglanym szczytem, przy jej północnym narożniku stoi wieżyczka schodowa, nakryta daszkiem ostrosłupowym. Nawa i prezbiterium nakryte są strzelistymi dwuspadowymi dachami, z neobarokową wieżyczką na sygnaturkę nad wschodnim szczytem. Zakrystia nakryta jest dachem pulpitowym. Sklepienia w korpusie wsparte zostały na trzech smukłych, wielobocznych filarach. Posiadają interesujący rysunek dwóch gwiazd pięcioramiennych od wschodu i zachodu, splecionych z gwiazdą ośmioramienną po środku. Prezbiterium nakryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym na wspornikach. Zworniki na sklepieniach zdobią herby ziem Królestwa Polskiego oraz rycerskie: Leliwa, Rawicz, Szeliga i Nałęcz. Wnętrze oświetlają ostrołukowe dwudzielne okna, z krzyżami z kamiennych lasek, natomiast od północy ściany wypełniają ślepe wnęki o takich samych podziałach. Z gotyckim wnętrzem kłoci się nieco neoklasycystyczny chór muzyczny. Ciekawy zespół stanowi kilka gotyckich portali. Najciekawszy jest portal południowy korpusu z XV w., z umieszczoną nad nim późnogotycką tablicą fundacyjna, płaskorzeźbioną postacią Kazimierza Wielkiego przed Marią z Dzieciątkiem, datami fundacji 1350 oraz wykonania tablicy 1464. Z pozostałych wyróżnia się portal północny do korpusu, zamurowany z herbem Wielkopolski i podwójnym Orłem Polski z 2. połowy XIV w. W przejściu z prezbiterium do zakrystii znajduje się portal barokowy z 1652 r.

WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Częściowo zachowała się rusko-bizantyjska polichromia na ścianach prezbiterium, z lat 1397-1400, o układzie strefowym, ze scenami z cyklu maryjnego i chrystologicznego oraz postaciami świętych. Do najbardziej czytelnych należą sceny: Ofiarowania w świątyni, Zaśnięcia Matki Boskiej, Pogrzebu Matki Boskiej i Zdjęcia z Krzyża na ścianie południowej oraz Zwiastowania, Bożego Narodzenia, Wjazdu do Jerozolimy, Ostatniej Wieczerzy, Biczowania i Ukrzyżowania na ścianie północnej. Przy wschodniej ścianie prezbiterium umieszczona jest słynąca łaskami, wczesnogotycka kamienna rzeźba Matki Boskiej tzw. Łokietkowej z około 1300 r. Obok w ścianie północno-wschodniej jest trójkątnie zwieńczone sakrarium, w profilowanym obramieniu z dekoracją maswerkową. Nieco z przodu rolę prowizorycznego ołtarza głównego pełni gotyckie antepedium kamienne z 2. połowy XIV w. ozdobione dekoracją maswerkową. W nawie północnej znajduje się barokowy ołtarz z 1. ćwierci XVIII w. z obrazem św. Barbary z XVII w., przy tęczy dwa prowizoryczne ołtarze, w jednym z nich, umieszczony jest późnogotycki krucyfiks z 1. połowy XVI w. Inny późnobarokowy krucyfiks z XVIII w. znajduje się na belce tęczowej. W prezbiterium ustawione są stalle i tron prepozyta kapituły z rzeźbą św. Stanisława w zaplecku, wykonane według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza w 1926 r. W kościele są też zabytki sztuki sepulkralnej: późnorenesansowy pomnik nagrobny Anny z Krzepickich Stawiskiej (zm.1617), z kamienia i marmuru, z leżącą płaskorzeźbioną, postacią zmarłej w obramieniu architektonicznym oraz trzy okazałe epitafia, wykonane zapewne w warsztatach pińczowskich z piaskowca i marmuru, z popiersiami zmarłych w kolumnowych lub pilastrowych obramieniach architektonicznych: ks. Jakuba Vegriniusa (zm. 1611), scholastyka wiślickiego, ks. Wojciecha Chotelskiego (zm. 1616), kanonika wiślickiego oraz ks. Piotra Waligórskiego (zm. 1617), proboszcza wiślickiego i kustosza skarbu koronnego, z herbem Odrowąż.

DZWONNICA. Przy kościele od północnego-zachodu stoi gotycka dzwonnica, czworoboczna, czterokondygnacyjna, nakryta dachem namiotowym. Wzniesiona z fundacji Jana Długosza, być może przez warsztat murarski Marcina Proszko, ukończona w 1464 r.

LITERATURA

Architektura gotycka w Polsce, pod. red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Chrzanowski T., Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów, Warszawa 1993
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III, Województwo kieleckie, z. 1, Powiat buski, Warszawa 1957
Krassowski W., Dzieje Budownictwa i architektury na ziemiach polskich, t. 2, Warszawa 1990
Łoziński J., Pomniki sztuce w Polsce, T. 1, Małopolska, Warszawa 1985
Sztuka polska romańska i przedromańska do schyłku XIII w., pod. red. M. Walickiego, Warszawa br.
Strona internetowa: http://www.parwislica.kielce.opoka.org.pl (dostęp 27.11.2021)

Wiślica, kolegiata Narodzenia NMP

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł