wielkopolskie

Gniezno, archikatedra Wniebowzięcia NMP

Lokalizacja: Gniezno, Wzgórze Lecha (52.536816, 17.592785)
Budowa: 1343 – koniec XIV w.
Styl: gotyk

Katedra w Gnieźnie to jedna z najważniejszych polskich świątyń katolickich. Została wzniesiona na grobie świętego Wojciecha jako katedra pierwszej polskiej metropolii założonej w 1000 r. Była także miejscem koronacji kilku polskich władców.

HISTORIA. Budowa katedry gnieźnieńskiej wiąże się ściśle z kultem św. Wojciecha męczennika, którego ciało zostało złożone w 997 r. w murowanej rotundzie, fundowanej według tradycji przez księżną Dobrawę, na miejscu dzisiejszej katedry. W 1000 r. utworzono archidiecezję gnieźnieńską, na której potrzeby do rotundy dobudowano drewnianą nawę, zniszczoną w czasie pożaru około 1018 r. Następnie jeszcze za panowania Bolesława Chrobrego rozpoczęto budowę murowanej katedry. Świątynia ta uległa zniszczeniu już w 1038 r. podczas najazdu czeskiego księcia Brzetysława, wtedy też zagrabione zostały relikwie św. Wojciecha. Za panowania Kazimierza Odnowiciela katedra została odbudowana i ponownie konsekrowana w 1064 r. Dalsza rozbudowa katedry nastąpiła za panowania Władysława Hermana, kiedy to powstała okazała trójnawowa bazylika poprzedzona masywem dwuwieżowym. W świątyni tej w XIII w. miały miejsce trzy koronacje królewskie: w 1295 r. Przemysła II, w 1300 r. Wacława II Czeskiego i w 1320 r. Władysława Łokietka. W 1343 r. rozpoczęto budowę obecnej gotyckiej świątyni i do 1370 r. wzniesiono prezbiterium z obejściem i wieńcem kaplic. Kolejny etap prac trwał do przełomu XIV i XV w., kiedy to ukończono trójnawowy korpus, do którego następnie dobudowywano kolejne kaplice. W 1454 r. ukończono wieże południowa, zaś w 1602 r. wieżę północną. Kościół był niszczony przez pożary w latach 1613 i 1760, szczególnie drugi pożar był katastrofalny w skutkach, zniszczeniu uległo wtedy sklepienie prezbiterium, dachy nad nawą główną i hełmy wież. W czasie odbudowy kościół nakryto sklepieniem kolebkowym z lunetami. Kolejna tragedia dotknęła świątynię w 1945 r., kiedy znowu spłonęły hełmy wież oraz dachy kościoła i zawaliły się sklepienia. Odbudowa kościoła trwała w latach 1945-52 i w tym czasie zrekonstruowano sklepienia krzyżowo-żebrowe, przywracając katedrze gotycki charakter.

ARCHITEKTURA. Katedra gnieźnieńska złożona jest z pięcioprzęsłowego bazylikowego korpusu oraz trójprzęsłowego prezbiterium, zamkniętego siedmiobocznie i otoczonego obejściem z wieńcem kaplic. Do korpusu od północy i południa przylegają rzędy kaplic, zaś od zachodu dostawione są dwie wieże, opięte w narożach wielouskokowymi przyporami i nakryte barokowymi hełmami. Między wieżami widoczny jest manierystyczny szczyt ozdobiony wolutami. Dachy nad nawą główną i prezbiterium są dwuspadowe a nad nawami bocznymi pulpitowe. Korpus nawowy i prezbiterium opięte są jednouskokowymi przyporami. Łuki przyporowe ukryte są pod dachami naw bocznych i w obejściach. Prezbiterium, nawa główna i nawy boczne nakryte są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, wspartymi na ośmiobocznych filarach międzynawowych. Arkady międzynawowe ostrołukowe, bogato profilowane. Wnętrze oświetlają okna ostrołukowe z maswerkami, w prezbiterium dwudzielne, w nawie głównej trójdzielne. Zachowały się też trzy gotyckie portale ostrołukowe prowadzące do korpusu od północy, południa i zachodu. W tympanonie portalu północnego umieszczona jest płaskorzeźbiona grupa Ukrzyżowania pod ażurowym maswerkiem, zaś w tympanonie portalu południowego znajduje się scena Sądu Ostatecznego.

WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Wnętrze katedry kryje w sobie wiele cennych dzieł sztuki od średniowiecza do czasów współczesnych. Najważniejszym zabytkiem przechowywanym w gnieźnieńskiej katedrze są tzw. Drzwi Gnieźnieńskie, które są jednocześnie jedynym tego typu zabytkiem zachowanym w Polsce. Są to romańskie drzwi wykonane zapewne w 4 ćwierci XII w. za panowania Mieszka III Starego. Nie wiadomo jednak kto był fundatorem ani autorem tego dzieła. Przedstawiają one na 18 kwaterach sceny z życia i męczeńskiej śmierci św. Wojciecha. W prezbiterium ustawiona jest konfesja św. Wojciecha, posiadająca formę złoconego baldachimu, wspartego na czterech kręconych kolumnach. Jej pierwowzorem była konfesja w rzymskiej bazylice św. Piotra, autorstwa Berniniego. Pod baldachimem na czarnym postumencie ustawiony jest srebrny relikwiarz św. Wojciecha wykonany przez gdańskiego złotnika Piotra von den Rennen w 1622 r., który jest też autorem relikwiarza św. Stanisława dla katedry na Wawelu. Bezpośrednio przy konfesji na potężnym sarkofagu ułożona jest późnogotycka płyta nagrobna św. Wojciecha, wykonana około 1480 r. przez Hansa Brandta w końcu XV w. Na belce tęczowej umieszczony jest gotycki krucyfiks z około 1430 r. W katedrze znajduje się jeden z cenniejszych w kraju zespołów rzeźby sepulkralnej z okresu późnego średniowiecza i renesansu. W zachodnią ścianę nawy głównej wmurowana jest płyta nagrobna kardynała Zbigniewa Oleśnickiego, dzieło Wita Stwosza z 1495 r. W obejściu prezbiterium umieszczona jest brązowa, rytowana płyta nagrobna arcybiskupa Jakuba z Sienna (zm. 1480). W nawie północnej znajduje się grupa czterech renesansowych płyt nagrobnych z około 1516 r., wykonanych przez Jana Florentczyka z fundacji arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Łaskiego, który przeznaczył je dla siebie, swojego brata Andrzeja i dwóch swoich poprzedników: Jana Gruszczyńskiego i Andrzeja Borzyszewskiego. Renesansowa jest także płyta pochodząca z pomnika nagrobnego arcybiskupa Andrzeja Krzyckiego (zm. 1537), wykonana w warsztacie Bartłomieja Berecciego. Z okresu wczesnego baroku pochodzi pomnik nagrobny biskupa Wojciecha Baranowskiego, ukończony przed 1626 r., z klęcząca postacią zmarłego. W latach 1727-30 do katedry została dobudowana późnobarokowa kaplica grobowa prymasa Teodora Potockiego (zm. 1738). Kopułową kaplicę wraz z całym wystrojem zaprojektował Pompeo Ferrari, wybitny rzymski architekt działający w Wielkopolsce. Malowidła w kopule wykonał w 1726 r. malarz z Warmii Mathias Johannes Meyer.

PODZIEMIA. Pod katedrą zwiedzić można podziemia, w których zachowały się relikty wcześniejszych świątyń z X i XI w. Znajdują się tam fragmenty posadzki, które zobaczyć można także na 10-złotowym banknocie. Zobaczyć można najstarszy w Polsce napis nagrobkowy z 1006 r. oraz miejsce pochówku pierwszego arcybiskupa gnieźnieńskiego Radzima Gaudentego.

Tekst umieszczony 27.10.2010, aktualizowany 26.08.2021

LITERATURA

Architektura gotycka w Polsce, pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Gniezno. Przewodnik, wyd. Plinta 2008
Kozakiewiczowie H. i S., Renesans w Polsce, Warszawa 1976
Sztuka polska, T. 1, Romanizm, Świechowski Z.,  wyd. Arkady 2006
Sztuka polska T. 2, Gotyk, opr. zb., wyd. Arkady, Warszawa 2010
Sztuka polska T 3, Renesans i manieryzm, Zlat M., Warszawa 2010
Sztuka polska T. 4. Wczesny i dojrzały barok (XVII w.), oprac. zb., wyd. Arkady, Warszawa 2013
Sztuka polska, T. 5, Późny barok, rokoko i klasycyzm - XVIII wiek, oprac. zb., Arkady 2016
Sztuka polska romańska i przedromańska do schyłku XIII w., pod. red. M. Walickiego, Warszawa br.
Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009

• Następny artykuł