Kraków, katedra św. Stanisława i św. Wacława

Szczegóły: | Odsłony: 5612

Kraków, katedra św. Stanisława i św. Wacława

Lokalizacja: Kraków, Wawel 3 (50.054658, 19.935415)
Budowa: 1320-1364
Styl: gotyk

Katedra krakowska jest z całą pewnością najważniejszą świątynią w Polsce. O jej roli dla polskiej kultury i historii decydują przede wszystkim wspaniałe zabytki gromadzone tu przez wieki oraz historyczne wydarzenie jakie się tu odbywały. To tutaj miały miejsce liczne koronacje królewskie, tutaj też znajdują się groby większości polskich władców i ich rodzin, tu miejsce wiecznego spoczynku znaleźli inni wybitni przedstawiciele polskiego narodu.

HISTORIA. Pierwsza przedromańska katedra krakowska powstała zapewne w czasie czeskiego panowania nad Małopolską, przed rokiem 1000, o czym świadczy m.in. wezwanie św. Wacława. Została ona zastąpiona przez wznoszoną za panowania Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego katedrę romańską (XI-XII w.), z której do dziś zachowały się dolne partie wież zachodnich oraz krypta św. Leonarda. W latach 1320-1364 wzniesiono obecną gotycka świątynię, do której w XIV i XV w. dobudowywano gotyckie kaplice. W okresie od XVI do XVIII w. kaplice te były przebudowywane lub zastępowane nowymi renesansowymi i barokowymi. Na przełomie XIX i XX w. miała miejsce neogotycka rekonstrukcja katedry, która doprowadziła do usunięcia licznych barokowych naleciałości.

ARCHITEKTURA. Obecnie katedra krakowska jest gotycką budowlą z pozostałościami romańskimi oraz licznymi elementami renesansowymi i barokowymi. Złożona jest z trójnawowego, trójprzęsłowego bazylikowego korpusu oraz trójnawowego, czteroprzęsłowego prezbiterium z obejściem, zamkniętego ścianą prostą. Do katedry dostawione są trzy wieże: od północy Zygmuntowska, zaś od zachodu Wikaryjska i Zegarowa. Wieża Wikaryjska, zwana też wieżą Srebrnych dzwonów, do wysokości 12 m jest romańska, powyżej zaś gotycka. Kwadratowa, przechodząca w ośmiobok, nakryta dachem namiotowym. Wieża Zygmuntowska, została zbudowana w XIV w. jako baszta obronna, obecnie nakryta jest baniastym hełmem z końca XIX w. Na wieży zawieszony jest słynny dzwon "Zygmunt". Kościół jest otoczony wieńcem kilkunastu kaplic, gotyckich, renesansowych i barokowych. Na zewnątrz prezbiterium opięte jest przyporami, wschodni szczyt i szczyty nawy poprzecznej, rozczłonkowane są ostrołukowymi blendami oraz zwieńczone żabkami i kwiatonami. Elewacja zachodnia pokryta jest ciosowa okładziną z okulusem z maswerkiem i z orłem piastowskim powyżej. Elewacje kaplic zachodnich przeprute są ostrołukowymi oknami z laskowaniami i maswerkami, między nimi mieści się główne wejście do katedry z barokowym portalem, w który wstawione zostały drzwi gotyckie z 3. ćw. XIV w., ze skośną kratownicą i wielokrotnie powtórzonym monogramem Kazimierza Wielkiego. Wewnątrz nawy korpusu rozdzielone są ostrołukowymi profilowanymi arkadami, również obejście oddzielone jest od prezbiterium analogicznymi arkadami, spływającymi na wieloboczne filary. W górnej strefie prezbiterium, transeptu i nawy głównej ściany rozczłonkowane są potrójnymi ostrołukowymi płycinami z maswerkami, z których środkowa płycina od połowy wysokości jest przeszklona. Prezbiterium, transept oraz nawy boczne i główna nakryte są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, w obejściu sklepienia krzyżowe.

WYSTRÓJ I WYPOSAZENE WNĘTRZA. Wnętrze katedry wawelskiej kryje w sobie wiele cennych zabytków sztuki, powstałych od średniowiecza po początki XX w. Ich nagromadzenie jest tak wielkie, że odwiedzając katedrę można skupić uwagę tylko na wybranych dziełach. Zwiedzanie warto zacząć od nawy głównej, gdzie po prawej stronie ustawiony jest pomnik nagrobny króla Władysława Jagiełły (zm. 1434), wykonany w 1. ćw. XV w. z czerwonego marmuru węgierskiego zapewne przez rzeźbiarza z Toskanii. Po przeciwnej stronie nawy stoi symboliczny sarkofag króla Władysława Warneńczyka, który zginął w bitwie pod Warną w 1444 r., wykonany przez Antoniego Madeyskiego w 1906 r. Idąc dalej dochodzimy do transeptu gdzie znajduje się ołtarz św. Stanisława, jest to właściwie konfesja wykonana w kształcie kopułowego baldachimu w latach 1626-29 według projektu Giovanniego Trevano. Pod baldachimem na cokole ustawiony jest barokowy relikwiarz świętego, wykonany w latach 1669-71 przez gdańskiego złotnika Piotra van der Rennen w kształcie srebrnej trumny wspartej na ramionach czterech aniołów i ozdobionej medalionami ze scenami z życia świętego. Przy filarach wokół ołtarza ustawione są cztery barokowe pomniki biskupów krakowskich, wykonane z czarnego marmuru. Należą one do biskupów: Marcina Szyszkowskiego (zm. 1630), zaprojektowany przez Giovanniego Trevano, Jana Małachowskiego (zm. 1699), Kazimierza Łubieńskiego (zm. 1719) i nieco odmienny Piotra Gembickiego, zaprojektowany przez Giovanniego Battistę Gisleniego. W oknach transeptu umieszczone są witraże wykonane w latach 1909-12 według projektu Józefa Mehoffera. Za transeptem znajduje się prezbiterium, które od wschodu zamyka barokowy ołtarz główny z obrazem Chrystusa Ukrzyżowanego. U stóp ołtarza ustawiony został nagrobek kardynała Fryderyka Jagiellończyka (zm. 1503), arcybiskupa gnieźnieńskiego i biskupa krakowskiego, wykonany w 1510 r. w norymberskim zakładzie Petera Vischera. Warto jeszcze obejrzeć wczesnobarokowe stalle z 1620 r. ustawione wzdłuż ścian prezbiterium. Żeby kontynuować dalsze zwiedzanie obejmujące nawy boczne, kaplice i obejście można cofnąć się do kaplicy Świętokrzyskiej usytuowanej przy prawej nawie. Kaplica ta powstała w 3. ćw. XV w. z inicjatywy Kazimierza Jagiellończyka. Jej gotyckie sklepienia gwiaździste i ściany zostały pokryte oryginalną ruską polichromią, wykonaną do 1470 r. przez malarzy ze szkoły pskowskiej. Po obu stronach wejścia ustawione się dwa gotyckie tryptyki wykonane w krakowskich warsztatach, pierwszy św. Trójcy z 1467 r., drugi Matki Bożej Bolesnej z 4. ćw. XV w. Jednak najcenniejszym zabytkiem kaplicy jest sarkofag króla Kazimierza Jagiellończyka (zm. 1492), będący dziełem Wita Stwosza i uważany za arcydzieło późnogotyckiej sztuki sepulkralnej w Europie. W kaplicy znajduje się też pomnik nagrobny biskupa Kajetana Sołtyka (zm.1788). Witraże w kaplicy zaprojektował Józefa Mehoffer przed 1925 r. Sąsiednia kaplica Potockich swój obecny kształt uzyskała w czasie przekształceń w XV i XIX w. W ołtarzu znajduje się obraz Chrystusa Ukrzyżowanego, namalowany przez Giovanniego Barbieri, zwanego Guercino. Przy ścianach ustawione są dwa pomniki nagrobne, po prawej manierystyczny bpa Filipa Padniewskiego (zm. 1572), wykonany przez Jana Michałowicza z Urzędowa, zaś po lewej klasycystyczny Artura Potockiego, ze stojąca figura Chrystusa, wykonany przez duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena w latach 1833-34. Obok wejścia do następnej kaplicy Szafrańców wmurowana jest brązowa płyta nagrobna wojewody krakowskiego Piotra Kmity (zm. 1505), wykonana w Norymberdze w warsztacie Petera Vischera. Następna jest kaplica Wazów, zbudowana na wzór kaplicy Zygmuntowskiej z fundacji króla Jana Kazimierza Wazy w latach 1664-66. Na ścianach rozmieszczone są m.in. epitafia władców z rodu Wazów: Zygmunta III (zm. 1632), Władysława IV (zm. 1648) i Jana Kazimierza (zm. 1672). Następna z kolei jest kaplica Zygmuntowska, uznawana za arcydzieło sztuki renesansu. Zbudowana została w latach 1519-31 przez Bartłomieja Berrecciego przy udziale licznej grupy artystów włoskich. Znajdują się tu wykonane z czerwonego marmuru pomniki nagrobne ostatnich Jagiellonów, Zygmunta I Starego (zm. 1548), wykonany przez Berrecciego i Zygmunta II Augusta (zm. 1572), wykonanany przez Santi Gucciego, który jest też autorem nagrobka Anny Jagiellonki (zm. 1596). W kaplicy warto jeszcze zwrócić uwagę na renesansowy penaptyk wykonany w Norymberdze w latach 1531-38, z kutymi w srebrnej blasze scenami życia Marii oraz malowanymi scenami Męki Pańskiej widocznymi po zamknięciu ołtarza. Naprzeciw kaplicy Zygmuntowskiej ustawiony jest pomnik nagrobny królowej Jadwigi Andegaweńskiej (zm. 1399), świętej kościoła katolickiego, wykonany w 1902 r. z białego marmuru karraryjskiego przez Antoniego Madeyskiego. Dalej jest kaplica bpa Konarskiego przebudowana na początku XVIII w. przez Kacpra Bażankę w duchu barokowym. Znajduje się tu renesansowy pomnik nagrobny biskupa Jana Konarskiego (zm. 1525) oraz barokowy pomnik biskupa Konstantego Szaniawskiego (zm. 1732). Przechodzimy obok kaplicy biskupa Jakuba Zadzika i docieramy do kaplicy Jana Olbrachta, nakrytej gotyckim sklepieniem gwiaździstym z 2. ćw. XIV w. Znajduje się tu późnogotycka płyta nagrobna zmarłego w 1505 r. władcy, która została umieszczona w półkolistej niszy, pierwszym dziele renesansu w Polsce, wykonanym przez Franciszka Florentczyka. Naprzeciw kaplicy Olbrachta ustawiony jest interesujący gotycki sarkofag Kazimierza Wielkiego (zm. 1370). Następnie przechodzimy obok kaplicy biskupa Andrzeja Załuskiego, do wnętrza której prowadzi monumentalny portal z pomnikiem fundatora. We wnętrzu trzeba zwrócić uwagę na umieszczony w ołtarzu obraz "Rzeź Niewiniątek", namalowany przez Salvatore Manosillo w 1768 r. w Rzymie. Pierwsza kaplica po wschodniej stronie ambitu została przebudowana z inicjatywy bpa Tomickiego przez Bartłomieja Berrecciego. Znajduje się tu pomnik nagrobny biskupa Piotra Tomickiego (zm. 1535), wykonany zapewne w warsztacie Berrecciego. Następna jest gotycka kaplica Mariacka, nakryta oryginalnym sklepieniem trójodporowym z manierystycznym pomnikiem nagrobnym króla Stefana Batorego (zm. 1586) wykonany przez Santi Gucciego. Naprzeciw kaplicy Mariackiej przy ścianie prezbiterium znajdują się barokowe pomniki nagrobne królów Michała Korybuta Wiśniowieckiego (zm. 1673) oraz Jana III Sobieskiego (1696), wykonane w połowie XVIII w. przez Franciszka Placidiego. Ostatnia w tym rzędzie jest kaplica biskupa Gamrata, przebudowana przez Jana Marię Padovano, który jest też autorem pomnika nagrobnego biskupa Piotra Gamrata (zm. 1545). Obok ustawiony jest późnobarokowy ołtarz wykonany z czarnego marmuru, w jego polu środkowym umieszczony został łaskami słynący XIV-wieczny krucyfiks zwany "Czarnym Chrystusem" a w antependium znajduje się trumienka z relikwiami św. Jadwigi. W pobliżu ołtarza ustawiony jest gotycki sarkofag króla Władysława Łokietka (zm. 1333). Po przeciwnej stronie znajduje się zakrystia przez którą dostaniemy się na wieżę Zygmuntowską, na której zawieszony jest słynny około 13-tonowy dzwon "Zygmunt" ufundowany przez króla Zygmunta I w 1520 r. i odlany przez Jana Behama z Norymbergi. Obok mieści się kaplica Zebrzydowskich, w której znajduje się manierystyczny nagrobek biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego (zm. 1560), wykonany przez Jana Michałowicza z Urzędowa. Następnie mijamy mniej interesującą kaplicę Skotnickich i docieramy do kaplicy Lipskich, posiadającej bogaty późnobarokowy wystrój. Obok kaplicy w posadzce znajduje się wejście do krypty wieszczów gdzie pochowani zostali Adam Mickiewicz (zm. 1855) oraz Juliusz Słowacki (1849). W następnej kaplicy Maciejowskiego, znajduje się manierystyczny nagrobek biskupa Samuela Maciejowskiego (zm. 1550), wykonany przez Jana Marię Padovano. Przechodzimy teraz do kaplicy św. Trójcy, która zamyka nawę północną. Jej wnętrze pokrywa polichromia wykonana przez Włodzimierza Tetmajera w latach 1902-04. Najciekawszym obiektem w jej wnętrzu jest klasycystyczny pomnik hrabiego Włodzimierza Potockiego, wykonany przez Bertela Thorvaldsena w latach 1820-30.

KRYPTY KRÓLEWSKIE. Z kaplicy Czartoryskich dostajemy się do krypt królewskich, gdzie pochowani są prawie wszyscy polscy królowie. Od XIX w. krypty katedry pełnią funkcję Panteonu Narodowego, w którym obok królów i wspomnianych wieszczów pochowani zostali polscy dowódcy wojskowi: Tadeusz Kościuszko, książę Józef Poniatowski, Józef Piłsudski i Władysław Sikorski. Ostatni jak dotąd pochówek w katedrze miał miejsce w 2010 r. kiedy to w krypcie Piłsudskiego złożono ciała prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego i jego małżonki. Zwiedzając groby warto zwrócić uwagę na kryptę św. Leonarda, która jest pozostałością po romańskiej katedrze z przełomu XI i XII w.

LITERATURA

Architektura gotycka w Polsce, pod. red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Czyżewski J., Królewska katedra na Wawelu. Przewodnik, Kraków 2002
Dobrowolski T., Sztuka Krakowa, Kraków 1978
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. IV, Miasto Kraków , cz. I, Wawel, Warszawa 1965
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013
Łoziński J., Pomniki sztuce w Polsce, T. 1, Małopolska, Warszawa 1985
Rożek M., Gondkowa B., Leksykon kościołów Krakowa, Kraków 2003
Rożek M., Urbs celeberrima. Przewodnik po zabytkach Krakowa, Kraków 2006
Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009
Świechowski Z., Sztuka polska, t. 1, Romanizm, Warszawa 2006
Sztuka polska T. 2, Gotyk, Warszawa 2010
Zlat M., Sztuka polska T.3, Renesans i manieryzm, Warszawa 2010
Sztuka polska T. 4, Wczesny i dojrzały barok (XVII w.), Warszawa 2013
Sztuka polska, T. 5, Późny barok, rokoko i klasycyzm - XVIII wiek, Warszawa 2016