Kraków, kościół św. Krzyża

Szczegóły: | Odsłony: 4157

Kraków, kościół św. Krzyża

Lokalizacja: Kraków - Stare Miasto, ul. św. Krzyża 23 (50.063368, 19.943380)
Budowa: 1300 - 2. połowa XIV w.
Styl: gotyk

HISTORIA. Pierwotny drewniany kościół na tym miejscu ufundował w końcu XII w. bp krakowski Pełka. W 1244 r. bp krakowski Prandota osadził przy nim zakon św. Ducha. Około 1300 r. rozpoczęto budowę obecnego kościoła, wzniesiono wtedy prezbiterium a w 2. poł. XIV w. dobudowano nawę i wieżę. W 1528 r. powstało dzisiejsze sklepienie nawy a w 1533 r. prezbiterium. Następnie do nawy przybudowano kolejno trzy kaplice: św. Zofii w 1523 r., św. Andrzeja w końcu XVI w. i Matki Boskiej Loretańskiej w 1642 r. W latach 1896-98 kościół został gruntownie odrestaurowany przez architektów Tadeusza Stryjeńskiego i Zygmunta Hendla, m.in. podwyższono wtedy dach nad nawą a obniżono nad prezbiterium, wieżę nakryto nowym hełmem i zrekonstruowano ścianę szczytową prezbiterium.

ARCHITEKTURA. Kościół zbudowany jest w stylu gotyckim z cegły i kamienia oraz ciosu użytego do detali architektonicznych. Składa się trójprzęsłowego prezbiterium i kwadratowej nawy. Od zachodu stoi czworoboczną wieża, nakryta ostrosłupowym hełmem, z kruchtą w przyziemiu oraz dwiema kaplicami po bokach. Przy nawie od południa jest jeszcze kaplica św. Zofii. Na zewnątrz kościół opięty jest przyporami i obwiedziony gzymsem kapnikowym. Okna są przeważnie ostrołukowe z laskowaniami. Szczyt nawy od wschodu wypełniony jest ostrołukowymi blendami. Dachy kryte dachówką, nad prezbiterium i nawą dwuspadowe, nad kaplicami i zakrystią pulpitowe. W kościele są trzy portale kamienne: pierwszy z kruchty do nawy gotycki z 2. poł. XIV w., ostrołukowy, w nim drzwi z gotyckimi okuciami z około 1400 r.; drugi z nawy na chór muzyczny, późnogotycki z końca XV w., ostrołukowy, zamknięty łukiem trójlistnym i trzeci prostokątny z prezbiterium do zakrystii z XVI/XVII w. Kruchta nakryta jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym ozdobionym wczesnorenesansową polichromią o motywach roślinnych. Wewnątrz nawa nakryta jest sklepieniem palmowym, wspartym na jednym filarze. Prezbiterium nakryte jest gotyckim sklepieniem sieciowym.

WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Sklepienie nawy zdobi polichromia o motywach roślinnych. Na ścianach nawy namalowane są późnogotyckie sceny z cyklu Męki Pańskiej, powstałe po połowie XVI w., zachowane fragmentarycznie sceny m.in. Sądu Ostatecznego i Misericordia Domini oraz postacie czterech ojców Kościoła i bpa Iwona Odrowąża. Ściany zdobi polichromia z XVI w. z przedstawieniami Chrystusa Salwatora i postaciami apostołów. Tuż nad wejściem znajduje się barokowy chór muzyczny z jedną z najstarszych zachowanych w Krakowie szaf organowych z około 1704 r., w której znajdują się już pneumatyczne organy z 1923 r. W nawie możemy oglądać jeszcze dwa ołtarze boczne: jeden wczesnobarokowy z obrazami barokowymi Nauczanie Marii w części środkowej i drugi późnorenesansowy z około 1630 r., wykonany zapewne został w warsztacie Baltazara Kuncza, snycerza krakowskiego, z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w części środkowej. Warto obejrzeć także pozostałe sprzęty: późnorenesansową ambonę z 1. ćw. XVII w., wczesnobarokowe stalle z 1. poł. XVII w., z malowidłami w zapleckach odnoszącymi się do założenia zakonu duchaków, pochodzące z tego okresu ławki i dwa późnobarokowe konfesjonały z lat 1730-32, pochodzące z katedry krakowskiej, wykonane przez Antoniego Frąckiewicza, wybitnego snycerza krakowskiego. Nawę od prezbiterium oddziela ostrołukowa arkada tęczy, w której umieszczony jest późnogotycki krucyfiks z około 1520 r. Centralny punkt prezbiterium stanowi barokowy ołtarz główny z około 1700 r., z rzeźbionym krucyfiksem z 1. poł. XVII w. na tle krajobrazu w części środkowej, obrazem Niesienie Krzyża w zwieńczeniu oraz rzeźbami śś. Stanisława i Wojciecha z około 1700 r., po jego bokach widzimy późnogotyckie rzeźby Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty z około 1520 r. W prezbiterium zobaczymy również barokowe stalle z wydatnym baldachimem, z obrazami w zapleckach oraz tron prepozyta klasztoru duchaków, oba sprzęty wykonane zostały około 1700 r. w warsztacie Jerzego Hankisa. W kaplicy św. Zofii można obejrzeć chrzcielnicę gotycką z 1423 r., odlaną z brązu przez krakowskiego ludwisarza Jana Freudenthala, z postaciami Adama i Ewy, świętych oraz scenami Zwiastowania i Ukrzyżowania a także godłem duchaków. W kaplicy św. Andrzeja obok późnorenesansowego ołtarza z przed 1603 r., warto przyjrzeć się malowidłom gotyckim z około 1420 r., przedstawiającym Chrystusa Ukrzyżowanego i fragment Chrystusa w Ogrojcu. W kaplicy MB Loretańskiej oglądniemy barokowy ołtarz z połowy XVII w., z obrazem Matki Bożej Loretańskiej z XVII w. i późnogotyckie stalle z początku XVI w. Na ścianach zawieszone są liczne epitafia, wśród nich: aktorki Heleny Modrzejewskiej (zm. 1909) oraz architekta Tomasza Prylińskiego.

Rzut poziomy za: Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Zdjęcie portalu wykonał Andrzej Mleczko, dziękuję też Piotrowi Matodze za informacje na temat organów.

LITERATURA

Architektura gotycka w Polsce, pod. red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Adamczewski J., Kraków od A do Z, Kraków 1992
Dobrowolski T., Sztuka Krakowa, Kraków 1978
Gadomski J., Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1500-1540, Warszawa-Kraków 1995
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. IV, Miasto Kraków , cz. III, Kościoły i klasztory Śródmieścia, 2, pod red. A. Bochnaka i J. Samka, Warszawa 1971
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013
Łoziński J., Pomniki sztuce w Polsce, T. 1, Małopolska, Warszawa 1985
Rożek M., Gondkowa B., Leksykon kościołów Krakowa, Kraków 2003

Kraków, kościół św. Krzyża