zachodniopomorskie
Kołbacz, kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, dawny cystersów
Lokalizacja: Kołbacz, powiat Gryfino (45.445116, 10.999261)
Budowa: 1210 - 1347
Styl: gotyk
HISTORIA. Dawny kościół cystersów w Kołbaczu jest najstarszą obok katedry w Kamieniu Pomorskim budowlą ceglaną na polskim Pomorzu. Cystersi przybyli do Kołbacza w 1174 r. z duńskiego opactwa Esrom za sprawą kasztelana szczecińskiego Warcisława II Świętoborzyca. Budowę obecnego kościoła rozpoczęto w 1210 r. i do roku 1247 r. wzniesiono jedno przęsło prezbiterium zamknięte półkolistą apsydą, transept z dwiema parami kaplic od wschodu oraz dwa przęsła nawy. W latach 1254-1307 ukończona została budowa korpusu a przed rokiem 1347 zbudowano obecne prezbiterium. Po południowej stronie kościoła zlokalizowane zostały zabudowania klasztorne. Powstanie tak okazałego zespołu klasztornego było możliwe dzięki fundacjom książąt pomorskich, dla których kościół stał się miejscem wiecznego spoczynku. W kościele zostali pochowani m.in. Świętobor Kazimierzowic (zm. po 1244), Barnim I (zm. 1278) i Świętobor I (zm. 1413). Wraz z rozprzestrzenianiem się reformacji w 1535 r. nastąpiła sekularyzacja klasztoru. Część zabudowań została przejęta na siedzibę książąt szczecińskich a korpus kościoła zamieniono na magazyn zbożowy. W 1662 r. miał miejsce pożar, który przyniósł wielkie zniszczenia i doprowadził w konsekwencji do rozbiórki po 1721 r. naw bocznych, kaplic od północy oraz znacznej części zabudowań klasztornych. W latach 1851-52 kościół był remontowany a w latach 1975-78 usunięto uszkodzenia z czasu II wojny światowej. Obecnie kościół użytkowany jest jako świątynia parafialna, jednak zachodnie przęsła nawy nadal wykorzystywane są jako magazyn zboża. W 2012 r. zrekonstruowana została XIX-wieczna wieżyczka na sygnaturkę, zniszczona w 1978 r. podczas wichury.
ARCHITEKTURA. Kościół jest budowlą łączącą cechy romanizmu i wczesnego gotyku. Zbudowany został z ciosów granitu i cegły. Złożony jest z trójprzęsłowego prezbiterium, zamkniętego trójbocznie, transeptu o dwuprzęsłowych ramionach i ośmioprzęsłowej nawy głównej zachowanej z dawnego trójnawowego, bazylikowego korpusu. Do północnego ramienia transeptu od wschodu przylega para kaplic. Kościół nakrywają dachy dwuspadowe z wieżyczką na skrzyżowaniu naw o neogotyckiej formie. Ściany części romańskiej zwieńczone są fryzami arkadkowymi. Ramiona transeptu zwieńczone są szczytami schodkowymi a ich naroża opięte są lizeno-szkarpami. W północnej ścianie transeptu znajduje się półkoliście zamknięty uskokowy portal. Elewacje korpusu nawowego w dolnych partiach rozczłonkowane są zamurowanymi uskokowymi i ostrołukowymi arkadami, łączącymi niegdyś nawę główną z rozebranymi nawami bocznymi. W górnej części znajdują się niewielkie ostrołukowe okna. Fasada zachodnia ujęta jest w czworoboczne występy, z fryzem arkadkowym nad przyziemiem oraz wielkim zamurowanym oknem rozczłonkowanym blendami. Fasadę wieńczy trójkątny szczyt ozdobiony wspaniałą ślepą rozetą, wypełnioną maswerkiem o motywie gwiazdy ośmioramiennej. Wnętrza nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe, nad skrzyżowaniem i w zamknięciu prezbiterium gwiaździste. Arkady w skrzyżowaniu otwierające się na prezbiterium, nawę i ramiona transeptu są półkoliste i wspierają się na trapezowych kapitelach.
WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Z dawnego wyposażenia przetrwała barokowa ambona z początku XVII w. oraz dwie gotyckie płyty nagrobne. W prezbiterium ustawiona jest kopia gotyckiego tryptyku z XIV w., którego oryginał znajduje się w katedrze św. Jakuba w Szczecinie.
Rzut poziomy za: Architektura gotycka w Polsce, Warszawa 1995
LITERATURA
Architektura gotycka w Polsce, pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Łoziński J., Pomniki sztuki w Polsce, t. 2, Pomorze, wyd. Arkady
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Arkady 2012
Skibiński Sz., Zalewska-Lorkiewicz K., Sztuka polska. Gotyk, t. 2, Warszawa 2010
Sztuka polska romańska i przedromańska do schyłku XIII w., pod. red. M. Walickiego, Warszawa br.
Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009
Świechowski Z., Sztuka polska, t.I, Romanizm, wyd. Arkady 2006
Kołbacz, kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa
