świętokrzyskie

Lokalizacja: Koprzywnica, Krakowska 78 (50.594182, 21.573893)
Budowa: 1208 – 1238
Styl: romanizm

Kościół w Koprzywnicy należy do grupy kilku małopolskich świątyń cysterskich, które w bardzo dobrym stanie przetrwały do naszych czasów. Świątynie takie obok Koprzywnicy znajdują się jeszcze w Jędrzejowie, Sulejowie i Wąchocku.

HISTORIA. Fundacja klasztoru cystersów w Koprzywnicy nastąpiła w 1185 r. za sprawą komesa Mikołaja Bogorii ze Skotnik i księcia krakowskiego Kazimierza Sprawiedliwego. Jeszcze tego samego roku do Koprzywnicy przybyli cystersi z burgundzkiego Morimond. Obecny murowany kościół zbudowany został w latach 1207-38 przez cysterski warsztat kamieniarski wywodzący się z Włoch i kierowany przez domniemanego mistrza Simona. Nowo założone opactwo ucierpiało w wyniku najazdów mongolskich w XIII w., szczególnie mocno w roku 1240. Następne wieki były już znacznie korzystniejsze i pozwalały na prowadzenie prac przy przebudowie kościoła. Na początku XVI w. nadbudowane zostały szczyty transeptu i prezbiterium, w 1697 r. przy kościele dostawiono nową zakrystię i bibliotekę klasztorną, wreszcie w latach 1770-90 wzniesiono obecną późnobarokową fasadę oraz wieżę na skrzyżowaniu naw. Cystersi przebywali w Koprzywnicy do 1819 r. kiedy to władze austriackie rozwiązały tutejszy konwent. Od 1821 r. kościół stał się świątynią parafialną i taką też rolę pełnie do dzisiaj. W 1915 r. w wyniku działań wojennych kościół został poważnie uszkodzony, zniszczeniu uległy m.in. dachy i wieża. Prace konserwatorskie prowadzone od lat 60-tych XX w. przywróciły blask temu cennemu zabytkowi.

ARCHITEKTURA. Kościół cystersów w Koprzywnicy jest to późnoromańska trójnawowa bazylika złożona z czteroprzęsłowego korpusu z transeptem i jednoprzęsłowego prezbiterium, zamkniętego ścianą prostą. Do prezbiterium od północy przylega kaplica otwarta do północnego ramienia transeptu (analogiczna kaplica południowa została rozebrana w 1720 r.) oraz duża zakrystia. Do południowego ramienia transeptu dostawiony został budynek dawnej biblioteki klasztornej. Późnobarokowa fasada zachodnia jest trójosiowa, rozczłonkowana podziałami płycinowymi i zwieńczona szczytem z figurami Marii Panny, śś. Benedykta i Bernarda oraz aniołów. Poprzedza ją niska wieża w formie ryzalitu, również zwieńczona szczytem z posągiem św. Floriana. Elewacje zewnętrzne rozczłonkowane są lizeno-szkarpami narożnymi i międzyokiennymi. Wschodnia elewacja prezbiterium dwustrefowa, w dolne strefie płyciny okienne rozdzielone podziałami ramowymi, zaś w górnej rozeta i okienko szczelinowe w szczycie. W północnej elewacji kościoła znajduje się okazały późnoromański portal, który niegdyś łączył nawę północną z nieistniejącymi już krużgankami. Jest on trójuskokowy z dwiema parami kolumn, których głowice ozdobione są dekoracją roślinną, powyżej półkolista archiwolta ujmuje gładkie pole tympanonu. Wewnątrz kościoła arkady międzynawowe zamknięte są łukami półkolistymi, arkada tęczowa ostrołukowa, ostrołukowe są też arkady z kaplic i naw bocznych do transeptu oraz łuki sklepienne w nawie głównej. Prezbiterium, nawy korpusu i kaplicę północną przekrywają pierwotne sklepienia krzyżowo-żebrowe. Zworniki sklepień posiadają bogatą dekorację rzeźbiarską o motywach roślinnych, plecionki i figuralnych.

WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNETRZA. Na ścianach zachowały się średniowieczne polichromie odkryte w czasie prac konserwatorskich w latach 1960-64. Najstarsze z nich pochodzą z połowy XIV w. i znajdują na zachodnim filarze nawy północnej, przedstawiają Mater Misericordie otaczającą opiekuńczym płaszczem cystersów a poniżej umierający cysterski zakonnik w otoczeniu anioła i diabła. Najciekawsze są jednak malowidła na południowej ścianie prezbiterium, pochodzą one z końca XIV w. i przedstawiają Sąd Ostateczny w górnej strefie oraz Mater Misericordia z Ewą przy Drzewie Wiadomości Dobrej i Złej oraz Żywy Krzyż z Eklezją i Synagogą. Warto też zwrócić uwagę na barokowe wyposażenie kościoła, które składa się z licznych ołtarzy, stalli i ambony i pochodzi z XVII-XVIII w. Z ołtarzy wyróżnia się wczesnobarokowy ołtarz główny z 1. poł. XVII w z obrazem Wniebowzięcia NMP, namalowanym przez Bartłomieja Strobla w 1645 r. Po obu stronach prezbiterium ustawione są barokowe stalle z połowy XVII w. ozdobione malowanymi na zapleckach scenami z życia św. Bernarda. W kościele oglądać można tez dwie późnorenesansowe płyty nagrobne przedstawicieli rodu Niedrzwickich z 1581 r.

Nie podpisane zdjęcia z wnętrza kościoła wykonał Andrzej Mleczko.
Rzut poziomy za: Sztuka polska romańska i przedromańska do schyłku XIII w., pod. red. M. Walickiego, Warszawa br.

LITERATURA

Łoziński J., Pomniki sztuki w Polsce, T. 1, Małopolska, Warszawa 1985
Rocznik Diecezji Sandomierskiej, Sandomierz 1994
Sztuka polska romańska i przedromańska do schyłku XIII w., pod. red. M. Walickiego, Warszawa br.
Świechowski Z., Katalog architektury romańskiej w Polsce, Warszawa 2009
Świechowski Z., Sztuka polska, t.I, Romanizm, wyd. Arkady 2006
Zub J., Koprzywnica. Kościół i klasztor cysterski, Tarnobrzeg 1998

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł