Włochy
Mediolan, katedra della Nativita della Beata Vergine Maria
Mediolan, katedra Narodzenia Najświętszej Marii Panny
Milano, cattedrale della Nativita della Beata Vergine Maria (Duomo di Milano)
Lokalizacja: Madiolan, Piazza del Duomo (45.464196, 9.191292)
Budowa: 1387 koniec XIX w.
Architekt: Simone d’Orsenigo
Styl: gotyk, renesans, barok, neogotyk
HISTORIA. Obecną katedrę mediolańską zbudowano z inicjatywy arcybiskupa Antonio da Saluzzo i mieszczan Mediolanu, którzy chcieli zastąpić starą katedrę Santa Maria Maggiore. Projekt uzyskał poparł książę Mediolanu Gian Galeazzo Visconti, który w znacznej mierze finansował prace budowlane i udostępnił kamieniołomy w Candoglia. Prace przy budowie ruszyły w 1387 r. a pierwszym mistrzem budowlanym, który je prowadził był Simone d’Orsenigo. Wkrótce z Francji i Niemiec przybyli inni architekci, m.in. Jean Mignot czy Heinrich von Gmünd, którzy jednak na skutek sporów z miejscowymi budowniczymi szybko opuścili Mediolan. Budowę rozpoczęto od apsydy i zakrystii północnej a następnie prezbiterium i ramion transeptu. Przed 1391 r. zdecydowano o zwiększeniu naw z trzech do pięciu, rezygnując przy tym z kaplic bocznych. Aby zachować statykę świątyni wezwano matematyka z Piacenzy Gabriele Stornaloco, który wykonał specjalny diagram geometryczny szerokości i wysokości świątyni. W 1418 r. ukończono rozbiórkę katedry Santa Maria Maggiore, pozostawiając tylko jej fasadę, która została wykorzystana jako tymczasowa fasada nowej katedry. W latach 1407-1448 prace budowlane nadzorował Filippino degli Organi. Kolejnym budowniczym katedry był Giovanni Solari, który kierował budową w latach 1451-1482. Katedra został wtedy przedłużona o kolejne pięć przęseł i zasłonięta specjalnie w tym celu rozebraną i ponownie zbudowaną fasadą starej katedry. W 1500 r. ukończono kopułę nad skrzyżowanie nam, którą wykonali Giovanni Antonio Amadeo i Gian Giacomo Dolcebuono. W 1518 r. kopułę zwieńczyła okazała latarnia, którą zaprojektował wspomniany już Giovanni Antonio Amadeo. W 1577 r. Pellegrino Tibaldi, architekt powołany na Stanowski budowniczego katedry przez arcybiskupa Karola Boromeusza, ukończył przebudowę prezbiterium w duchu postanowień soboru trydenckiego. Na początku XVII w. katedra został przedłużona o kolejne trzy przęsła, uzyskując w ten sposób obecną długość. W 1607 r. rozpoczęto wreszcie budowę fasady zaprojektowaną przez Pellegrino Tibaldi w stylu rzymskiego baroku. Prace przerwano w 1638 r. kiedy ukończone były już portale wejściowe i rząd okien nad nimi. Około połowy XVII w. wznowiono prace przy fasadzie, tym razem według projektu Carlo Buzzi, który zaproponował bardziej gotyckie formy. Wkrótce jednak prace ponownie wstrzymano a brakujące części wypełniono ceglanym murem. W 1769 r. Francesco Croce ukończył budowę iglicy nad latarnią a kilka lat później ustawiono na niej 4-metrową miedzianą figurę Matki Bożej (Madonnina). Dopiero w 1805 r. na polecenie Napoleona Bonaparte wznowiono prace przy fasadzie i ukończono je w 1813 r. według projektu Giuseppe Zanoia i Carlo Amati. Prace budowlane przy katedrze kontynuowana przez cały XIX w., zbudowano wtedy tarasy dachowe oraz dodano liczne posągi, iglice i łuki oporowe. W 1943 r. fasada katedry została uszkodzona w czasie alianckiego bombardowania i po wojnie została odrestaurowana.
ARCHITEKTURA. Gotycka katedra z elementami renesansowymi, barokowymi, klasycystycznymi i neogotyckimi, zbudowana została na planie krzyża łacińskiego. Złożona jest z pięcionawowego, ośmioprzęsłowego korpusu bazylikowego, którego nawy boczne schodkowo obniżają się do zewnątrz. ramiona transeptu są trójnawowe i trójprzęsłowe, podobnie trójnawowe i trójprzęsłowe jest prezbiterium zakończone wielobocznym obejściem. Szerokość naw głównych korpusu, prezbiterium i ramion transeptu odpowiada podwójnej szerokości naw bocznych. Nad skrzyżowaniem naw wznosi się kopuła z iglicą. Elewacje katedry obłożone są okładziną z białego marmuru i ozdobione bogatą dekoracją rzeźbiarską, na którą składają się setki posągów postaci biblijnych, proroków i świętych oraz rzeźby gargulców, z których najstarsze pochodzą z przełomu XIII i XIV w. Fasada katedry jest pięciodzielna i rozczłonkowana przyporami zwieńczonymi pinaklami. Pola fasady odpowiadają pięcionawowemu podziałowi wnętrza. Fasadę wieńczy po środku trójkątny szczyt i półszczyty w polach bocznych. Dolne partie fasady są barokowe, portale nakryte są łukami odcinkowymi a dwa okna drugiej kondygnacji nakryte są trójkątnymi naczółkami i powstały w XVI w., dwa kolejne okna tej kondygnacji i wielkie okno nad portalem głównym pochodzi z XVII w. Natomiast trzy okna ostrołukowe są neogotyckie powstały na początku XIX w. Elewacje. Na zewnątrz ściany kościoła opięte są przyporami między którymi rozmieszczone są okna ostrołukowe z maswerkami, szczególnie szerokie ośmiodzielne w apsydzie i węższe trójdzielne w korpusie i transepcie. Przypory ozdobione są licznymi posągami i zwieńczone iglicami. W maswerku wschodniego okna prezbiterium umieszczona są dwa rzeźbione medaliony z wizerunkiem Boga Ojca oraz Orłem rodu Viscontich, poniżej znajduje się wielkie promieniste Słońce Sprawiedliwości symbolizujące Jezusa Chrystusa. Dachy. Nawy główne korpusu, prezbiterium i transeptu nakrywają dachy dwuspadowe, nad nawami bocznymi dachy jednospadowe. Na dachach urządzono dostępne tarasy widokowe połączone schodami. Nad dachami wznosi się 135 iglic, na których ustawione są posągi świętych, powstałych od początku XV w. do XIX w. Nad skrzyżowaniem naw wznosi się ośmioboczna latarnia zwieńczona z iglicą z posągiem NMP (Madonnina). Latarnia ujęta jest czterema mniejszymi iglicami, z których najstarszą wykonał Giovanni Antonio Amadeo w 1518 r., pozostałe zaś pochodzą z XIX w. Wnętrze katedry podzielone jest smukłymi wiązkowymi filarami międzynawowymi wspierającymi sklepienia krzyżowo-żebrowe. Filary naw głównych korpusu, transeptu i prezbiterium ozdobione są u szczytu kapitelami z niszami i posągami świętych. Pozostałe filary posiadają dekorację o motywach roślinnych. Arkady międzynawowe i obejścia zamknięte są łukami ostrymi. Prezbiterium jest podwyższone w stosunku do pozostałych części katedry. Geometryczna posadzka jest dziełem Pellegrino Tibaldi z 1567 r.
WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Prezbiterium zostało przekształcone w XVI w. według projektu Pellegrino Tibaldi na zlecenie św. Karola Boromeusza. Po środku prezbiterium ustawione jest Tempietto z 1561 r. w kształcie świątyni, nakryte kopułą wspartą na kolumnach i zwieńczone figurą Chrystusa Zbawiciela. W środku znajduje się tabernakulum, także w kształcie świątyni, ujęte po bokach posągami świętych patronów Mediolanu z 1610 r.: Karola Boromeusza i Ambrożego. W tylnej części prezbiterium znajdują się stalle kanoników o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej ze scenami z życia św. Ambrożego na zapleckach, wykonane w latach 1567-1614. Po bokach prezbiterium umieszczone są dwa duże organy z XVI w., prawy wykonano do 1577 r. a lewy powstał w 1583 r., oba instrumenty były wielokrotnie przebudowywany w późniejszym okresie. Na skrzydłach organów po lewej stronie umieszczone są obrazy przedstawiające sceny z Starego i Nowego Testamentu, malowane m.in. przez Giuseppe Meda, Ambrogio Figino i Camillo Procaccini. U wejścia do prezbiterium usytuowane są dwie ambony z końca XVI w. z balustradami ozdobionymi płaskorzeźbami ze Starego i Nowego Testamentu i nakryte baldachimami.
Obejście. W obejściu znajduje się kilka interesujących pomników nagrobnych. Wysoko nad posadzką, na wsporniku umieszczony jest późnogotycki pomnik papieża Marcina V, wykonany w 1424 r. przez Jacopino da Tradate. Pomnik przedstawia siedzącego na tronie duchownego w strojach pontyfikalnych, który w 1418 r. poświęcił mediolańską katedrę. Dalej znajduje się nagrobek kardynała Agostino Caracciolo (zm. 1538), z leżącą postacią zmarłego, wykonany z białego i czarnego marmuru przez Agostino Buzzi zw. Bombaia. W czwartym przęśle południowej części obejścia umieszczony jest barokowy pomnik nagrobny św. Karola Boromeusza z 1611 r. z alegorycznymi posągami Czasu i Wieczności. Dalej zobaczyć można XIII-wieczny krucyfiks pochodzący z zamku Castello Sforzesco a za nim XV-wieczne freski ze szkoły lombardzkiej przedstawiające Ukrzyżowanie i Matkę Bożą z Dzieciątkiem oraz św. Jana Chrzciciela. W południowej części obejścia znajduje się też wspaniały późnogotycki portal do zakrystii południowej wykonany przez niemieckiego kamieniarza Hansa von Fernach w końcu XIV w. Portal posiada rozbudowaną dekorację rzeźbiarską nadproża, zamkniętą ostrołukową archiwoltą flankowaną sterczynami. Rzeźby w tympanie przedstawiają sceny z życia Maryi: Zwiastowanie, Nawiedzenie, Boże Narodzenie, Ucieczka do Egiptu, Rzeź niewiniątek i Pieta, ich autorstwo jest przypisywane Giovannino de’Grassi.
Północne ramię transeptu (lewe). Wyróżnia się w tutaj ołtarz św. Tekli wykonany przez Pellegrino Tibaldi w 2. połowie XVI w. Drugi ołtarz wykonany na początku XVI w. poświęcony jest św. Prassede. W apsydzie znajduje się duży barokowy ołtarz z 1614 r. z rzeźbą Matki Bożej z Dzieciątkiem z 1778 r. Przed ołtarzem ustawiony jest monumentalny romański kandelabr Trivulzio wykonany z XII w. z brązu, przypuszczalnie w Nadrenii.
Południowe ramię transeptu (prawe). Na ścianie południowej znajduje się barokowy ołtarz z przełomu XVII/XVIII w. z rzeźbą arcybiskupa Mediolanu św. Giovanni Bono miażdżącego stopami diabła z 1764 r., której autorem jest Elia Vincenzo Bucci. Pod mensą ołtarza w przeszkolmy sarkofagu spoczywa ciało św. Giovanni Bono. Na prawo od ołtarza ustawiony jest renesansowy pomnik nagrobny kondotiera Gian Giacomo Medici (Medyceusza), wykonany w 1561 r. z fundacji jego brata papieża Piusa IV przez rzeźbiarza Leone Leoni. W centralnym polu pomnika umieszczona jest wykonana z brązu stojąca postać zmarłego w zbroi, po bokach zaś siedzą, także odlane w brązie, kobiece postacie będące personifikacjami Wojny i Pokoju. Po wschodniej stronie południowego ramienia transeptu ustawiona jest rzeźba św. Bartłomieja, wykonana przez Marco d’Agrate w 1562 r., która jest doskonałym studium anatomicznym ciała mężczyzny. Interesującym zabytkiem jest też ołtarz Ofiarowania Pańskiego wykonany z marmuru w 1543 r. przez Agostino Busti zw. Bambaia.
Nawa północna (lewa). W drugim przęśle znajduje się chrzcielnica wykonana według projektu Pellegrino Tibaldi w XVI w. z wykorzystaniem porfirowego sarkofagu pochodzącego z czasów rzymskich. W trzecim przęśle ustawiony jest renesansowy pomnik nagrobny arcybiskupów Mediolanu z rodu Arcimboldi: Giovanni, Guidantonio i Giovanangelo, przypisywany Galeazzo Alessi i Cristoforo Lombardo. W trzech ostatnich przęsłach nawy znajdują się manierystyczne ołtarze wykonane przez Pellegrino Tibaldi w 2. połowie XVI w. W szóstym przęśle ustawiony jest ołtarz z drewnianym krucyfiksem, który według tradycji św. Karol Boromeusz niósł w procesji w czasie zarazy w 1576 r. W kolejnym ołtarzu znajduje się obraz Zaślubiny Marii. W ostatnim ołtarzu umieszczono obraz św. Ambrożego nakładającego pokutę na cesarza Teodozjusza namalowany w 1603 r. przez Federico Barocci.
Nawa południowa (prawa). W pierwszym przęśle prawej nawy zewnętrznej znajduje się skromny pomnik nagrobny arcybiskupa Ariberto da Intimiano (zm. 1045). W następnym przęśle ustawiony jest pomnik nagrobny Ottone Visconti wykonany w XIV w. z czerwonego marmuru zWerony przez rzeźbiarzy z Campione w kształcie tumby podpartej dwoma kolumnami. W czwartym przęśle prawej nawy Pomnik nagrobny Marco Carelli z 1408 r wykonany przez Filippino degli Organi, z leżącą postacią zmarłego na tumbie, którą ozdobiły rzeźby ewangelistów i doktorów kościoła wyk przez Jacopino da Tradate. Dalej znajduje się renesansowy pomnik nagrobny Gian Andrea Vimercati z rzeźbioną Pietą z połowy XVI w. W szóstym przęśle ustawiony jest ołtarz wykonany według projektu Pellegrino Tibaldi z obrazem Św. Piotr odwiedzający św. Agatę w wiezieniu malowany przez Federico Zuccari w 1597 r. Ołtarze w siódmym i ósmym przęśle zaprojektował także Tibaldi są one poświęcone Najświętszemu Sercu Jezusa i Matce Bożej. W mensie ósmego ołtarza w przeszklonym sarkofagu spoczywa arcybiskup Mediolanu, kardynał Alfredo Ildefonso Schustera (zm. 1954).
Witraże. Katedra w Mediolanie posiada bardzo cenny zespół witraży, powstałych od XV do XX w. W centralnym oknie obejścia znajduje się około 50 fragmentów szkieł z XV i XVI w. z Wizjami Apokalipsy, dwa boczne okna wypełniają witraże powstałe w XIX w. Najstarszym witrażem w północnym ramieniu transeptu jest renesansowy witraż ze scenami z życia św. Jana z Damaszku z 1479 r. Dwa późniejsze z XVI w. wykonał Corrado Mochis, pierwszy ze scenami św. Katarzyny ze Sieny a drugi przedstawiający dwunastu apostołów. Dwa witraże w południowym ramieniu transeptu wykonał Corrado Mochis w 3. ćw. XVI w. Jeden przedstawia sceny z życia św. Jakuba Większego a drugi zaprojektowany przez Giuseppe Arcimboldo sceny z życia św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Inny witraż z XVI w. przedstawia sceny z życia św. Marcina i Ofiarowanie NMP. W drugim oknie nawy północnej znajduje się witraż złożony z kilku fragmentów okien wykonanych w XVI w. przedstawiających sceny Nowego Testamentu. W czwartym oknie wstawiono manierystyczny witraż projektu Pellegrino Tibaldi i który wykonał Corrado Mochis w 1567 r. ze scenami z życia świętych Klaudiusza, Nikostrata, Kastora i Symforiana, znanych też pod nazwą Czterech Koronatów. W piątym oknie umieszczono witraż przedstawiający Chwałę Najświętszej Marii Panny, wykonany w XVI w. według projektu Giovanni da Monte. W kolejnym oknie witraż z 1574 r. pokazujący sceny z życia św. Heleny wykonany przez Valerio Perfundavalle z Louvain. Ten sam artysta wykonał w 1576 r. witraż w kolejnym oknie, przedstawiający sceny z życia św. Józefa. W ostatnim oknie umieszczony jest XIX-wieczny witraż ze scenami z życia św. Ambrożego. W pierwszym oknie nawy południowej od zachodu znajduje się witraż z lat 1473-77 z historią św. Jana Ewangelisty. W drugim oknie wstawiono fragmenty witraży z XVI w. przeniesione z dużych okien apsydy i przedstawiające sceny ze Starego Testamentu oraz Mękę Chrystusa. W trzecim oknie umieszczono witraż z wizerunkami arcybiskupów Mediolanu oraz scenami ze Starego Testamentu. W kolejnym oknie znajduje się witraż z XVI w. ze scenami Sądu Ostatecznego. W piątym oknie wstawiony jest renesansowy witraż z opowieściami Nowego Testamentu z 1475 r. na postawie rysunków Vincenzo Foppa. W szóstym oknie znajduje się jeden z niewielu zachowanych w całości renesansowych witraży z 1489 r. z historią życia św. Eligiusza, wykonany przez Corrado Mochis do 1564 r.
LITERATURA
Carradori, The Duomo Cathedral of Milan, Milano 2023
Knaurs Kulturführer in Farbe. Italien, opr. zb. Augsburg 2000
Sztuka gotycka, pod. red. R. Tomana, wyd. Konemann 1998
Mediolan, katedra della Nativita della Beata Vergine Maria; Duomo di Milano
