Gdańsk, bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii (bazylika Mariacka)

Szczegóły: | Odsłony: 5591

Gdańsk, bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii (bazylika Mariacka)

Lokalizacja: Gdańsk, Podkramarska 5 (54.349848, 18.653376)
Budowa: 1379 - koniec XVI w.
Budowniczy: Henryk Ungeradin
Styl: gotyk

Kościół Mariacki w Gdańsku jest największą świątynią gotyku ceglanego w basenie Morza Bałtyckiego. Jego olbrzymie rozmiary i bogate wyposażenie wnętrza gromadzone przez wieki pokazują zasobność gdańskiego patrycjatu, który własnym kosztem wznosił i ozdabiał tę wspaniałą świątynię.

HISTORIA. Pierwsza wzmianka o istnieniu w Gdańsku kościoła Panny Marii pochodzi z 1271 r. Nie wiadomo jednak jak kościół ten wyglądał ani czy stał na miejscu obecnej świątyni. Pierwszym potwierdzonym źródłowo kościołem parafialnym Głównego Miasta na tym miejscu była świątynia budowana w latach 1343-1379. W tym czasie powstała trójnawowa bazylika z prawdopodobnie sześcioprzęsłowym korpusem i dwukondygnacjową wieżą od zachodu. Nie wiadomo natomiast jak rozwiązane było wschodnie zamknięcie kościoła. Zmiana koncepcji przestrzennej świątyni nastąpiła w 1379 r. wraz z przejęciem kierownictwa prac przez Henryka Ungeradina. To zapewne on rozpoczął budowę ogromnej hali wznoszonej aż do XVI w. W pierwszym etapie do około połowy XV w. ukończono wschodnią część kościoła, nakrytą ją dachami i wzniesiono szczyty z dekoracyjnymi wieżyczkami. Wykorzystując osłabienie Zakonu Krzyżackiego a potem jego klęskę w wojnie trzynastoletniej, podwyższono wieżę kościoła (czemu Krzyżacy się sprzeciwiali) do obecnej blisko 80-metrowej wysokości. Kolejny etap rozpoczął się w 1484 r. i polegał na przebudowie korpusu zachodniego z bazylikowego w halowy. Nawy boczne zostały nieznacznie poszerzone, zaś wciągając potężne przypory do wnętrza zyskano przestrzeń dla licznych kaplic, było to powtórzenie rozwiązania zastosowanego w części wschodniej. Ostatnim etapem było założenie sklepień nad olbrzymią powierzchnią kościoła w latach 1498-1502 czym kierował Henryk Hetzel. Od tego momentu aż do XIX w. kościół nie zmienił swojego wyglądu. Dopiero w połowie XIX w. w oknach wprowadzono neogotyckie maswerki. Bardzo duże zniszczenia dotknęły kościół w czasie działań wojennych w marcu 1945 r. Spłonęły wtedy dachy nad kościołem i runęły sklepienia, głównie nad transeptem i prezbiterium. Prace zabezpieczające i rekonstrukcyjne prowadzone były już od 1945 r. i zostały zakończone w latach 70-tych XX w.

ARCHITEKTURA. Ta monumentalna halowa świątynia zbudowana została na planie krzyża łacińskiego, jest długa na 105 metrów i szeroka w transepcie na 66 metrów. Złożona jest z sześcioprzęsłowego, trójnawowego korpusu, siedmioprzęsłowego transeptu o dwóch nawach w północnym ramieniu i trzech w południowym oraz z trójnawowego i trójprzęsłowego prezbiterium. Od zachodu przylega wieża, równa szerokości nawie głównej z dwuprzęsłową kruchtą w przyziemiu, ujętą w dwuprzęsłowe aneksy od północy i południa. Nawy boczne korpusu, transeptu i prezbiterium otoczone są kaplicami utworzonymi między wciągniętymi do wnętrza przyporami. Elewacje zewnętrzne kościoła są gładkie i przeprute wielkimi oknami o profilowanych wnękach. Okna są przeważnie cztero- i trójdzielne, największe okno sześciodzielne umieszczone jest we wschodniej ścianie prezbiterium. Każdą nawę korpusu, transeptu i prezbiterium nakrywają osobne dachy dwuspadowe, ukryte za trójkątnymi szczytami. Po bokach szczyty ujęte są wysokimi ośmiobocznymi wieżyczkami, zwieńczonymi strzelistymi iglicami lub spiczastymi daszkami. Szczyty ozdobione są też profilowanymi sterczynami, nakrytymi stożkowymi daszkami. Wieża kościoła jest kwadratowa, ośmiokondygnacyjna, opięta przyporami i nakryta bliźnim daszkiem namiotowym. W przyziemiu wieży mieści się portal ostrołukowy prowadzący do kruchty, nad nim duże czterodzielne okno, ujęte ażurową ramą. Trzy górne kondygnacje wieży rozczłonkowane są ostrołukowymi blendami, które w dwóch najwyższych kondygnacjach przeprute są otworami okiennymi. W kościele zachowało się dziesięć portali, z których wyróżnia się późnogotycki, bliźni portal Rady o łukach kotarowych. W tympanonie portalu do nawy północnej znajduje się kamienna kopia Zaśnięcia NMP, drewnianej rzeźby z 1. ćw. XV w., przechowywanej Muzeum Narodowym w Gdańsku. Wreszcie nad portalem we wschodniej ścianie prezbiterium umieszczone są rzeźby św. Krzysztofa i Chrystusa ze św. Tomaszem, kopie alabastrów angielskich z XIV w., ich oryginały znajdują się w MN w Gdańsku. Jasne wnętrze kościoła jest jednolite pod względem wysokości co jest charakterystyczne dla układu halowego. Nawy otwierają się na siebie ostrołukowymi arkadami wspartymi na potężnych ośmiobocznych filarach. W prezbiterium i w ramionach transeptu filary mają mniejszą średnicę, z kolei najpotężniejsze są filary o przekroju krzyżowym w centralnej części transeptu. Nawy prezbiterium i transeptu oraz nawa główna korpusu nakryte są sklepieniami gwiaździstymi, nawy boczne korpusu nakrywają sklepienia kryształowe, zaś kaplice między przyporami nakryte zostały sklepieniami o różnorodnej formie.

WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Szczęśliwie w kościele Mariackim zachował się bogaty zespół gotyckich ołtarzy, mieszczańskich pomników nagrobnych i epitafiów oraz wiele innych zabytków. Należy jednak pamiętać, ża nadal sporo obiektów z dawnego wyposażenia czeka aby powrócić na pierwotne miejsce. Po wejściu do kościoła w nawie głównej ukazuje sie nam chrzcielnica złożona z rzeźb i bramki, pochodzących z kościoła Mariackiego i wykonanych w połowie XVI w. Czasza i trzon chrzcielnicy pochodzą z kościoła św. Jana i powstały w 1682 r. W głębi nawy głównej przy piątym filarze od lewej znajduje się ambona, która została wykonana w roku 1616 dla kościoła św. Jana, a po II wojnie przeniesiono ją do kościoła Mariackiego. W pierwszej z kaplic w prawej nawie, kaplicy św. Jerzego, znajduje sie rzeźba Chrystusa w typie Salvator Mundi, wykonana przez Mistrza Pawła po 1520 r. Idąc dalej prawą nawą mijamy kaplice św. Katarzyny i św. Elżbiety i dochodzimy do przejścia do portalu rady, znajduje się tam późnogotycka rzeźba św. Anny Samotrzeć o niderlandzkim pochodzeniu. W południowym ramieniu transeptu u wejścia do kaplicy św. Antoniego, na murze przyporowym zawieszone jest manierystyczne epitafium Edwarda Blomke z 1591 r., należące do najpiękniejszych w gdańskiej świątyni. Tuż obok na styku południowego ramienia transeptu i prezbiterium mieści się kaplica św. Baltazara. W kaplicy tej znajduje się tzw. mały ołtarz Ferberów powstały w 1485 r. oraz skrzydła dużego ołtarza Ferberów z lat 1481-84, odzyskane z MN w Warszawie i Kunsthalle w Hamburgu. Środkowa rzeźbiona część tego poliptyku zaginęła w czasie ostatniej wojny. W następnej kaplicy idąc w kierunku wschodnim p.w. Jedynastu Tysięcy Dziewic znajduje się grupa Ukrzyżowania, wykonana około 1430 r. i przypisywana Mistrzowi Pięknej Madonny Gdańskiej. Trzeba koniecznie przyjrzeć się twarzy cierpiącego Chrystusa niezwykle sugestywnie ukazującej cierpienie. Następna jest narożna kaplica św. Jakuba z fragmentami odsłoniętych średniowiecznych malowideł oraz gotyckim ołtarzem poświęconym patronowi, wykonanym w gdańskim warsztacie w 1. poł. XV w. Również w ostatniej od wschodu kaplicy św. Jadwigi odsłonięto fragmenty średniowiecznej polichromii z około 1430 r. Znajduje się tam gotycki ołtarz św. Jadwigi, powstały w gdańskim warsztacie około 1440 r. Wreszcie w centralnej części prezbiterium ustawiony jest wielki poliptyk gotycko-renesansowy, wykonany w latach 1511-17 przez Mistrza Michała z Augsburga. W zrekonstruowanej szafie umieszczona jest rzeźbiona scena Triumfu Marii. Sporo znakomitych zabytków znajduje się przy czterech potężnych filarach po środku transeptu. Przy parze filarów od wschodu zawieszona jest belka tęczowa, na której umieszczona jest grupa Ukrzyżowania, złożona z olbrzymich rzeźb Chrystusa, Marii i św. Jana. Autorem rzeźb jest gdański Mistrz Paweł, który wykonał je w 1517 r. Przy filarze północno-wschodnim znajduje się gotycki sakramentarz XV w., wykonany z drewna, ażurowy w formie późnogotyckiej wieży. Na sąsiednim północno-zachodnim filarze zawieszona jest późnogotycka tablica X przykazań, powstała około 1480 r. Przejdźmy teraz do północnego ramienia transeptu. Przy jego wschodniej ścianie ustawiony jest zegar astronomiczny, jeden z najstarszych tego typu zabytków w Europie. Ten wysoki na 14 metrów zegar wykonany został w latach 1464-70 przez Hansa Düringera z Torunia. Skomplikowany mechanizm zegara pokazuje m.in. godziny, dni w roku, wschody słońca i księżyca. Dodatkowo środkowa kondygnacja zawiera planetarium pokazujące położenie słońca i innych planet a na niebie. W górnej kondygnacji przedstawiony jest ruchomy teatrzyk, przesuwających się figurek apostołów, ewangelistów, Adama i Ewy, Trzech Królów, aniołów i śmierci z kosą. W sąsiedniej kaplicy św. Krzyża znajduje się ołtarz św. Adriana wykonany w Antwerpii około 1520 r. Tuż obok ustawiony jest pomnik nagrobny Judyty i Szymona Bahrów, dzieło Abrahama van den Blocke, ukończony w 1620 r., z klęczącymi na sarkofagu posągami zmarłych małżonków. W sąsiedniej kaplicy św. Jerzego umieszczony jest ołtarz św. Doroty, powstały około 1435 r., którego alabastrowe kwatery zostały wykonane w warsztatach angielskich, zaś malowane skrzydła powstały w Gdańsku. Znajduje się tu również grupa rzeźbiarska św. Jerzego zabijającego smoka z początku XV w., na tle malowideł ściennych. Po minięciu kaplicy NMP, dochodzimy do kaplicy św. Barbary, w której znajduje się ołtarz poświęcony patronce - św. Barbarze. Jest to gotycki penaptyk wykonany pod koniec XV w. w Gdańsku. W następnej kaplicy św. Anny, znajduje się wyjątkowy zabytek, gdańska Piękna Madonna. Ta znakomita rzeźba gotycka wykonana została około 1420 r. w Gdańsku przez nieznanego z nazwiska rzeźbiarza, zwanego od swego dzieła Mistrzem Pięknej Madonny Gdańskiej. Kolejna kaplica św. Trójcy kryje w sobie ołtarz Rozesłania Apostołów, nazywany też ołtarzem św. Marcina i wykonany około 1430 r. W ostatniej kaplicy przy wejściu w północnej nawie znajduje się ciekawe epitafium Michała Loysa, wykonane w niderlandach w 1561 r. w formie tryptyku. Nad wejściem na chórze znajduje się barokowy prospekt organowy z 1629 r., o bardzo bogatej dekoracji snycerskiej. Zabytek ten podobnie jak wiele innych pochodzi z gdańskiego kościoła św. Jana. Wychodząc z kościoła trzeba koniecznie zajrzeć do kaplicy św. Rajnolda, utworzonej w północnym aneksie przywieżowym. Znajduje się tam XIX-wieczna kopia obrazu Sąd Ostateczny, Hansa Memlinga. To wykonane około 1473 r. na zamówienie florenckich bankierów dzieło zostało zrabowane przez gdańskich żeglarzy i przekazane do kościoła Mariackiego. Odtąd, z krótką przerwą po zrabowaniu przez wojska napoleońskie, aż do II wojny światowej tryptyk znajdował się w kościele Mariackim. Po wojnie został wywieziony do ZSRR skąd powrócił w 1956 r. i zamiast na swoje pierwotne miejsce został przekazany do Muzeum Narodowego w Gdańsku, gdzie znajduje się do dziś. W kaplicy tej znajduje się też rzeźbiona Pieta, wykonana około 1410 r. przez Mistrza Pięknej Madonny Gdańskiej. W tekście wymieniona została tylko część zabytków kościoła Mariackiego, ta która zdaniem autora jest szczególnie godna uwagi podczas zwiedzania tej wspaniałej świątyni.

LITERATURA

Architektura gotycka w Polsce, pod. red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Friedrich J., Gdańskie zabytki architektury, Gdańsk 1997
Krzyżanowski L., Gdańsk, 1977
Łoziński J., Pomniki sztuki w Polsce, t. 2, Pomorze, wyd. Arkady
Strona internetowa: http://www.bazylikamariacka.pl/

Gdańsk, bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii (bazylika Mariacka)