Gdańsk, archikatedra Trójcy Św., NMP i św. Bernarda

Szczegóły: | Odsłony: 2500

Gdańsk, archikatedra Trójcy Św., NMP i św. Bernarda

Lokalizacja: Gdańsk - Oliwa, bpa Edwarda Nowickiego 5 (54.410990, 18.558824)
Budowa: 2 połowa XIII w. - po 1350 r.
Styl: gotyk

HISTORIA. W 1186 r. książę pomorski Sambor I sprowadził do Oliwy cystersów z zachodniopomorskiego Kołbacza. Wzniesiony dla cystersów kościół pomyślany był też jako nekropolia książąt pomorskich. Budowę romańskiego kościoła rozpoczęto na początku XIII w. od prezbiterium, do którego po 1224 r. dostawiono transept i bazylikowy korpus nawowy. Od 2. połowy XIII w. rozpoczęła się gotycka rozbudowa kościoła, przedłużono wtedy prezbiterium i dodano jego obejście. W XIII w. klasztor i kościół kilkakrotnie ucierpiały w wyniku niszczących najazdów Prusów i Krzyżaków. Po pożarze w 1350 r. przedłużono korpus nawowy i wzniesiono dwuwieżową fasadę zachodnią.

ARCHITEKTURA. Jest to gotycka bazylika o długości 107 metrów, złożona z trójnawowego korpusu, transeptu i prezbiterium zamkniętego pięciobocznie z obejściem. Południowa nawa korpusu jest niższa i krótsza od północnej i wyznacza długość kościoła romańskiego. Na zewnątrz ściany kościoła opięte są przyporami, zaś na elewacjach transeptu i prezbiterium zachowały się fryzy arkadkowe wyznaczające wysokość romańskiej budowli. Fasada zachodnia zwieńczona jest późnobarokowym szczytem z 1771 r., ozdobionym stiukową dekoracją i ujętym w dwie smukła, ośmioboczne wieże, nakryte strzelistymi hełmami. W przyziemiu fasady znajduje się barokowy portal kolumnowy z 1668 r. Kościół nakrywają dachy dwuspadowe nad prezbiterium, nawą główną i transeptem. Nawy boczne zaś nakryte są dachami pulpitowymi. Na skrzyżowaniu naw znajduje się wieżyczka na sygnaturkę. Do prezbiterium od południa przylega kaplica Świętego Krzyża, wzniesiona na planie sześcioboku, zaś na przedłużeniu nawy południowej dostawiona jest kaplica Mariacka, wtopiona w zachodnie skrzydło klasztorne. Wewnątrz nawa główna otwarta jest do naw bocznych i transeptu uskokowymi arkadami o romańskich filarach. Ściany naw bocznych rozczłonkowane są wnękami przyściennymi. Wnętrza kościelne nakryte są sklepieniami gotyckimi i manierystycznymi, szczególnie te ostanie posiadają bogaty układ żeber. Najstarsze jest sklepienie krzyżowo-żebrowe z XIII w. nakrywające nawę południową. Nawę główną nakrywa sklepienie gwiaździsto-sieciowe z wpisaną po środku gwiazdą ośmioramienną, wykonane już po 1577 r., nad nawą północną rozpina się sklepienie gwiaździste czteroramienne, nad transeptem sklepienie gwiaździste z żebrami wplecionymi, nad prezbiterium gwiaździsto-sieciowe, zaś nad obejściem sklepienie trójodporowe z 2. połowy XIV w.

WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Bogate wyposażenie wnętrza pochodzi z okresu po roku 1577, kiedy to oddziały Gdańszczan spaliły kościół za poparcie, udzielone przez oliwskich cystersów królowi polskiemu Stefanowi Batoremu. W prezbiterium znajduje się barokowy ołtarz główny z 1688 r. przypisywany Andrzejowi Schlűterowi Mł. Składa się on z monumentalnej kolumnady zataczającej półkole i ujmującej pole centralne z obrazem Marii i św. Bernarda jako orędowników konwentu oliwskiego, namalowanym w 1686 r. przez gdańskiego malarza Andrzeja Stecha. Powyżej nad belkowaniem wschodnią ścianę prezbiterium, aż po sklepienie wypełnia stiukowa gloria z obłoków, na tle której widoczne są postaci staro i nowotestamentowe oraz anioły. Po obu stronach prezbiterium ustawione są manierystyczne stalle z 1604 r., ozdobione bogatą dekoracją snycerską. U wejścia do prezbiterium umieszczona jest rokokowa ambona, ozdobiona płaskorzeźbionymi scenami z życia św. Bernarda. W północnym ranieniu transeptu ustawiony jest dawny ołtarz główny, manierystyczny z lat 1604-06 o oryginalnej tryptykowej konstrukcji, wykonany w warsztacie Wolfganga Sporera. W polu środkowym znajduje się płaskorzeźba Trójcy Świętej, zaś na ruchomych skrzydłach widnieją płaskorzeźbione sceny: Boże Narodzenie, Zmartwychwstanie, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha Świętego. Naprzeciw ołtarza znajdują się wspaniałe manierystyczne stalle z 1599 r. o przebogatej dekoracji z płaskorzeźbami Ojców Kościoła w zapleckach. Północna nawa kościoła i obejście są gęsto zastawione kilkunastoma ołtarzami barokowymi, wykonanymi z marmuru i alabastru w XVII w. W kilku z nich umieszczone są obrazy pochodzącego z Nysy, malarza gdańskiego Hermana Hana, m.in.: Pokłon pasterzy i Koronacja Marii. Inne dzieła tego artysty to wiszące na ścianach obejścia portrety dobrodziejów konwentu: książąt pomorskich, Subisława, Sambora I, Mszczuja I, Świętopełka, Mszczuja II oraz Przemysła II, Wacława II czeskiego, Władysława Łokietka, Waldemara Brandemburczyka, Winrycha von Kniprode - wielkiego mistrza krzyżackiego, Kazimierza Jagiellończyka, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy. Także na ścianach nawy zawieszono liczne obrazy z XVII w. przypisywane warsztatowi Andrzeja Stecha. W kościele znajdują się też cenne zabytki sztuki sepulkralnej. Wśród nich wyróżnia się barokowy pomnik nagrobny rodziny Kosów ustawiony w zachodnim przęśle nawy północnej. Autorem pomnika jest Willem van den Blocke, który wykonał około 1600 r., alabastrowe klęczące postaci Mikołaja i Justyny z synkiem Janem, do nich w 1618 r. dostawiono figurę syna Andrzeja. Z epitafiów warto zwrócić uwagę na trzy manierystyczne: Kaspra Geschkau (zm. 1587) opata oliwskiego i członka Królewskie Komisji Morskiej, z obrazem Sądu Ostatecznego; Dawia Konarskiego (zm. 1616), opata i Rajnolda Heidensteina, sekretarz Stefana Batorego z około 1620 r., dwa ostanie z portretami malowanymi przez Hermana Hana. Najbardziej znanym zabytkiem w katedrze są słynne organy, które jednak zostały zelektryfikowane i ich dzisiejsze brzmienie odbiega od pierwotnego. Prawdziwym dziełem sztuki jest za to wspaniały rokokowy prospekt organowy wykonany w latach 1763-88 przez cystersów Alanusa i Grossa. Został skomponowany wokół owalnego okna na ścianie zachodniej nawy głównej i posiada bardzo bogatą dekorację snycerską, złożoną m.in. z 25 figur aniołów, których ręce z instrumentami są ruchome i nadają życia całemu prospektowi.

LITERATURA

Architektura gotycka w Polsce, pod. red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Krzyżanowski L., Gdańsk, 1977
Łoziński J., Pomniki sztuki w Polsce, t.1, Małopolska, Warszawa 1985
Sztuka polska romańska i przedromańska do schyłku XIII w., pod. red. M. Walickiego, Warszawa br.
Przewodnik interaktywny bo katedrze: http://www.zdsk.republika.pl/przewodnik.html

Gdańsk, archikatedra Trójcy Św., NMP i św. Bernarda